भरत केसी
द्वन्द्वको परिभाषा तथा अवधारणा
संगठन/समाजमा रहेका दुई वा दुईभन्दा वढी व्यक्ति वा समूहबीच कुनै कारणले एक आपसमा उत्पन्न हुने आपसी विवाद, मनमुटाव, कलह, आक्रोश, रिस, द्वेष, मनोमालिन्य, सङ्घर्ष एवं झगडाको अवस्था नै द्वन्द्व हो । द्वन्द्व दुई वा दुईभन्दा बढी पक्षबीचको प्रतिद्वन्द्विताको अवस्था समेत हो । द्वन्द्वको अवस्थामा द्वन्द्वरत पक्षहरू एक–अर्कालाई असहयोग र वाधा व्यवधान पुर्याएर आफ्ना स्वार्थ पूरा गर्न प्रयासरत रहेका हुन्छन् । द्वन्द्व एउटा यस्तो अवस्था हो जहाँ फरक–फरक बीचार र आवश्यकता बोकेका व्यक्ति वा समूहहरू एक–अर्कालाई असुविधा र व्यवधान पुर्याएर आफ्ना स्वार्थहरू पूरा गर्न प्रयासरत हुन्छन् ।
द्वन्द्व व्यवस्थापनका अवधारणा/दृष्टिकोण
१. परम्परावादी दृष्टिकोण (Traditional Approach) ः द्वन्द्व व्यवस्थापन सम्बन्धी परम्परावादी दृष्टिकोणले द्वन्द्वलाई जसरी पनि दवाउनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्दछ । यस अवधारणाले द्वन्द्व सदैव नकारात्मक हुन्छ, द्वन्द्वले समाजलाई हानी नोक्सानी पुर्याउने भएकाले द्वन्द्वलाई जसरी पनि दवाइनुपर्छ, देखापर्न दिनुहुँदैन भन्ने मान्यता यस अवधारणाले बोकेको हुन्छ । द्वन्द्वसम्बन्धी परम्परावादी दृष्टिकोणले सन् १९३० को दशकसम्म मान्यता पाएको देखिन्छ ।
२. मानव सम्बन्धवादी/व्यवहारवादी दृष्टिकोण (Behavioral Approach) : द्वन्द्वसम्बन्धी व्यवहारवादी (मावन सम्बन्धवादी) दृष्टिकोणले द्वन्द्वलाई स्वभाविक प्रक्रियाका रूपमा लिनुपर्ने मान्यता राख्दछ । यस दृष्टिकोणका अनुसार द्वन्द्वको सिर्जना हुनु स्वभाविक हो र कतिपय अवस्थामा द्वन्द्वलाई लाभमा रूपान्तरण गर्न पनि सकिन्छ भन्ने मान्यता बाेकेको हुन्छ । व्यवहारवादी दृष्टिकोणले सन् १९७० सम्म प्रभाव जमाएको पाइन्छ ।
३. अन्तरक्रियात्मकतावादी दृष्टिकोण (नवीनतम अवधारणा) : द्वन्द्व व्यवस्थापनको यो दृष्टिकोण सन् १९७० पछि विकास भएको हो । यसले संगठनमा द्वन्द्व शून्य भएको अवस्थामा द्वन्द्वलाई निश्चित हदसम्म प्रोत्साहित गरिनुपर्ने मान्यता राख्दछ । यस अवधारणाले द्वन्द्वलाई प्रभावकारी तवरले व्यवस्थापन गर्नुपर्ने मान्यता राख्दछ ।
द्वन्द्वका सकारात्मक पक्ष
द्वन्द्वका नकारात्मक पक्ष
नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा रहेका द्वन्द्वका विभिन्न स्वरुप
१. वृत्ति विकासमा द्वन्द्व : समान दर्जाका फरक फरक सेवा, समूह र उपसमूहमा अवसर र सेवा सुविधामा असमानता छ। जस्तै, प्रशासन र प्राविधिक सेवामा सेवा सुविधा र अवसरमा विभेद छ ।
२. सेवा प्रवाह गुणस्तरीय नभएका कारण सेवाग्राही र कर्मचारीबीच द्वन्द्व छ ।
३. तालुक मन्त्रालय र विद्युत् प्राधिकरण बीच पछिल्लो समयमा विभिन्न मामलाका कारण द्वन्द्व देखिएको छ ।
४. व्यवसायी र विद्युत् प्राधिकरणबीच डेडिकेटेड र ट्रङ्क लाइनको विषयलाई लिएर द्वन्द्व छ ।
५. विद्युत् प्राधिकरण र स्थानीय तहबीच सडक बत्तीको महसुललाई लिएर द्वन्द्व छ ।
६. विद्युत् प्राधिकरण र इन्टरनेट सेवा प्रदायकबीच पोल भाडाको सम्बन्धमा द्वन्द्व छ ।
७. विद्युत् प्राधिकरण र विभिन्न कन्ट्रयाक्टरबीच समेत विवाद रहेको पाइन्छ ।
८. विद्युत् प्राधिकरण र ट्रेड युनियनबीच समय–समयमा द्वन्द्व भएको देखिन्छ ।
९. सुपरीवेक्षक र कर्मचारीबीच द्वन्द्व देख्न सकिन्छ ।
१०. कर्मचारी–कर्मचारीबीच व्यक्तिगत अहमताको कारणले द्वन्द्व बढेको देखिन्छ ।
११. विभिन्न राजनीतिक दर्शनमा विभाजित कर्मचारीका कारणले समेत कर्मचारीबीच द्वन्द्व रहेको देखिन्छ ।
द्वन्द्व व्यवस्थापन
संगठनमा द्वन्द्व शून्य रहेको अवस्थामा द्वन्द्वलाई निश्चित हदसम्म प्रोत्साहित गर्ने र हदभन्दा माथिको द्वन्द्वलाई उपयुक्त विधि प्रयोग गरी समाधान गर्ने व्यवस्थापकीय कलालाई द्वन्द्व व्यवस्थापन भनिन्छ ।
नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा रहेको द्वन्द्व व्यवस्थापनका उपाय देहाय बमोजिम रहेका छन् :
१. द्वन्द्व प्रोत्साहन : संगठनमा द्वन्द्व शून्य रहेको अवस्थामा वाञ्छिततस्तरको द्वन्द्व सिर्जना गर्न संगठनमा यसलाई प्रोत्साहित गरिनुपर्दछ । संगठनको सिर्जनशीलता, नवीनता, परिवर्तन, गतिशीलता र प्रभावकारिताका लागि निश्चित हदसम्मको द्वन्द्व अनिवार्य मानिन्छ । संगठनको कार्य सञ्चालनमा ऊर्जा प्रदान गर्न यस्तो द्वन्द्वलाई प्रोत्साहित गर्न निम्नलिखित उपाय अवलम्वन गर्न सकिन्छ :
२. द्वन्द्व समाधान : संगठनमा देखिएको निश्चित हदभन्दा माथिको द्वन्द्वलाई समयमै उचित तवरले समाधान गरिनुपर्दछ । समयमै समाधान गर्न नसकिए द्वन्द्व बढ्दै गएर त्यस्तै विध्वंसात्मक स्वरूप लिनसक्छ । यसर्थ संगठनमा रहेको अवाञ्छितस्तरको द्वन्द्वलाई निम्न लिखित उपायको अवलम्वन गरी समाधान गर्न सकिन्छ ।
नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा रहेको द्वन्द्व व्यवस्थापनका लागि निम्न लिखित अन्य उपाय समेत अवलम्वन गर्न सकिन्छ :
नेपाल विद्युत् प्राधिकरणमा रहेको द्वन्द्व व्यवस्थापनका लागि निम्नलिखित रणनीति अवलम्वन गर्न सकिन्छ :
१. पन्छाउने रणनीति
२. प्रतिस्पर्धात्मक रणनीति
३. समायोजनमूलक रणनीति
४. सम्झौतामुखी रणनीति
५. सहकार्यमूलक रणनीति
माथि उल्लेखित विभिन्न उपाय तथा रणनीतिको अवलम्वन गरी नेपाल विद्युत्् प्राधिकरणभित्र विभिन्न स्वरुपमा रहेका द्वन्द्वको प्रभावकारी व्यवस्थापन गर्न सकिन्छ । द्वन्द्व शून्य भएको संगठनको परिकल्पना गर्न सकिँदैन । संगठनमा कुनै न कुनैरूपको द्वन्द्व रहिनै रहन्छ । यसर्थ संगठनमा रहेको द्वन्द्वको प्रभावकारी व्यवस्थापन गर्नुपर्ने आजको आधुनिक संगठनको एक प्रमुख चुनौती हो ।
लेखक केसी नेपाल विद्युत् प्राधिकरणका सहायक निर्देशक हुन् ।
