ई. विनोद घिमिरे
काठमाडौँ । ऊर्जा खबरले हरेक शुक्रबार प्रकाशन गर्दै आएको ज्ञानवर्द्धक स्तम्भ ‘ऊर्जा ज्ञान’ अन्तर्गत यो साता हामीले इन्जिनियर विनाेद घिमिरेद्वारा लिखित ‘आइइएक्स मार्फत नेपाल–भारत ऊर्जा व्यापारका आयाम’ शीर्षकको जानकारी प्रस्तुत गरेका छौँ । अघिल्लो साता ‘विद्युतीय सवारी साधन स् स्वीकार्यता, चुनौती र समाधान’का विषयमा जानकारी प्रस्तुत गरेका छौँ ।
१. इन्डियन इनर्जी एक्सचेन्ज (आइइएक्स) भनेको के हो ?
उत्तर: इन्डियन इनर्जी एक्सचेन्ज भाततको प्रमुख विद्युत् विनिमय बजार हो । यसले विद्युत्, नवीकरणीय ऊर्जा र प्रमाणपत्रहरूको भाैतिक पूर्तिका लागि देशव्यापी स्वचालित कारोबार प्लेटफर्म उपलब्ध गराएको छ ।
आइइएक्सले भारतभित्र मात्र नभई सीमापार विद्युत व्यापार पनि सुरु गरेको छ, जसको माध्यमबाट भारतबाहेक नेपाल, भुटान, बंगलादेश जस्ता छिमेकी मुलुकसँग ऊर्जा कारोबार गर्न सकिन्छ ।
आइइएक्सले भारतीय विद्युत् बजारमा प्रतिस्पर्धात्मक मूल्य निर्धारण गर्ने, खरिद–बिक्री प्रक्रियामा कार्यक्षमता बढाउने, पारदर्शिता कायम गर्ने, खरिदमा लचिलोपन अपनाउने र भुक्तानी सुरक्षामा भरोसा दिलाउने महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको छ । यसले सम्पूर्ण ऊर्जा मूल्य शृंखलामा व्यापक सुधार ल्याएको मानिन्छ ।
हालसम्म आइइएक्सको बजार चक्रमा करिब ८ हजार १०० भन्दा बढी सरोकारवाला सामेल छन्, जसले भारतका २८ वटा राज्य र ८ वटा केन्द्रशासित प्रदेशलाई समेटेको छ । यसमा मात्र सरकारी वा वितरण कम्पनीहरू नभई ४ हजार ९०० भन्दा बढी व्यावसायिक तथा औद्योगिक प्रयोगकर्ताहरू पनि सक्रिय छन् । ती प्रयोगकर्ताहरू धातु, वस्त्र, सिमेन्ट, रसायन, मोटरगाडी, सूचना प्रविधि, अचल सम्पत्ति लगायत विभिन्न उद्योगका प्रतिनिधि हुन् ।
यसमा विभिन्न किसिमका बजार खण्ड छन्:
डे अहेड मार्केट (डिएएम) : डे-अहेड मार्केट आइइएक्सको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र धेरै कारोबार हुने बजार हो । यसमा, सहभागीहरूले भोलिपल्टको लागि आवश्यक बिजुलीको किनबेच गर्छन्।
कसरी काम गर्छ ?
रियल-टाइम मार्केट (आरटिएम)
रियल-टाइम मार्केट नामले नै स्पष्ट पार्छ कि यो तुरुन्तै बिजुलीको आवश्यकता पूरा गर्न डिजाइन गरिएको हो । यसमा, कारोबार तत्काल आवश्यकता परेको बेला हुन्छ, र आपूर्ति पनि तत्कालै गरिन्छ।
कसरी काम गर्छ:
टर्म-अहेड मार्केट (टिएएम)
टर्म-अहेड मार्केट छोटो अवधिको लागि बिजुलीको कारोबार गर्न प्रयोग गरिन्छ । यसमा, खरिदकर्ता र बिक्रेताले केही दिनदेखि केही महिनासम्मको अवधिका लागि बिजुलीको किनबेच गर्न सक्छन् ।
कसरी काम गर्छ:
४. ग्रीन मार्केट (नवीकरणीय उर्जाका लागि)
ग्रीन मार्केट विशेष गरी सौर्य ऊर्जा र वायु ऊर्जाको कारोबार गर्न बनाइएको हो । यस बजारको मुख्य उद्देश्य हरित ऊर्जाको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्नु र वातावरण संरक्षणमा योगदान पुर्याउनु हो ।
कसरी काम गर्छ ?
३. आइइएक्समार्फत विद्युत् निर्यात गरी नेपालले कति लाभ भयाे ?
उत्तर : नेपालले आफ्नो प्रचुर जलविद्युत्को सम्भावनालाई उपयोग गर्दै भारतीय ऊर्जा विनिमय बजार आइइएक्स मार्फत विद्युत् निर्यातलाई तीव्र बनाएर देशको अर्थतन्त्रमा उल्लेखनीय योगदान पुर्याएको छ ।
नेपालको जलविद्युत् उत्पादन क्षमता करिब ८३ हजार मेगावाटभन्दा बढी रहेको अनुमान छ तर लामो समयसम्म यो सम्भावना अप्रयुक्त रहँदै आएको थियो । पछिल्ला वर्षमा नीतिगत सुधार, निजी क्षेत्रको सहभागिता, र भारतसँगको ऊर्जा व्यापार सम्झौताले यो क्षेत्रमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ ।
विशेषगरी, चालु आर्थिक वर्ष २०८१/८२ मा नेपालले आइइएक्स मार्फत भारतलाई करिब १ हजार मेगावाट विद्युत् निर्यात गरेको छ। विभिन्न स्रोतहरूका अनुसार यो वर्षको पहिलो आठ महिनामा मात्रै नेपालले विद्युत् निर्यातबाट करिब १९ अर्ब ७० करोड ५८ लाख २९ हजार रुपैयाँ राजस्व संकलन गरेको छ। यो रकम नेपाल विद्युत् प्राधिकरणले आइइएक्सको डे अहेड र रियल टाइम मार्केटमा प्रतिस्पर्धी दरमा बिक्री गरेर प्राप्त गरेको हो । यो राजस्वले नेपालको व्यापार घाटालाई कम गर्न, वैदेशिक मुद्रा सञ्चितिमा वृद्धि गर्न, र आर्थिक स्थिरता कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ ।
आइइएक्स मार्फत भइरहेको विद्युत् निर्यातले नेपाललाई क्षेत्रीय ऊर्जा बजारमा एक विश्वसनीय आपूर्तिकर्ताको रूपमा स्थापित गरेको छ, जसले भारत, बंगलादेश र भुटानजस्ता छिमेकी मुलुकहरूसँग दीर्घकालीन ऊर्जा व्यापारको ढोका खोलेको छ । यो प्रक्रियाले देशभित्र खपत भएर बाँकी रहेको वर्षायामको अतिरिक्त विद्युत्लाई बाह्य बजारमा बिक्री गर्न सम्भव बनाएको छ, जसले ऊर्जा क्षेत्रमा दिगोपन र आत्मनिर्भरता कायम गरेको छ । यसले जलविद्युत् परियोजनाहरूमा थप लगानी आकर्षित गरेको छ, जसले रोजगारी सिर्जना, प्राविधिक विकास, र ग्रामीण क्षेत्रमा विद्युतीकरणलाई प्रोत्साहन गर्न सक्छ । प्रसारण लाइन, सबस्टेसन जस्ता नेपालको ऊर्जा पूर्वाधारको विकास गर्दै समग्रमा दीर्घकालीन आर्थिक वृद्धि र गरिबी निवारणमा सहयोग पुर्याउँछ।
विद्युत् निर्यातले नेपालको अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा नयाँ आयाम थपेको छ, जसले देशलाई क्षेत्रीय ऊर्जा हबको रूपमा विकास गर्ने सम्भावना बढाएको छ । भविष्यमा थप जलविद्युत् परियोजनाहरू सम्पन्न भए र प्रसारण लाइनको क्षमता वृद्धि भए यो राजस्व अझै बढ्ने अनुमान छ ।
विद्युत् निर्यातबाट नेपालकाे व्यापार घाटा न्यूनीकरण, वैदेशिक मुद्रा सञ्चितिमा वृद्धि र पूर्वाधार विकासमा सहयोग गरेको छ । यसले नेपाललाई क्षेत्रीय ऊर्जा बजारमा एक महत्त्वपूर्ण खेलाडीको रूपमा स्थापित गर्दै दीर्घकालीन आर्थिक समृद्धिको आधार तयार गरेको छ । भविष्यमा थप लगानी र क्षेत्रीय सहकार्यले यो क्षेत्रको सम्भावनालाई पूर्ण रूपमा उपयोग गर्न सकिनेछ, जसले नेपाललाई आत्मनिर्भर र समृद्ध बनाउनेछ।
लेखक मनमोहन प्राविधिक विश्वविद्यालय र पूर्वाञ्चल विश्वविद्यालयका लेक्चरर हुन् ।
विनोद घिमिरे मनमोहन प्राविधिक विश्वविद्यालय पूर्वाञ्चलका लेक्चर हुन् ।
.jpg)
.jpg)