वायु ऊर्जा, यसको महत्त्व र विकासका चुनौती

काठमाडौँ । ऊर्जा खबरले हरेक शुक्रबार प्रकाशन गर्दै आएको ज्ञानवर्द्धक स्तम्भ ‘ऊर्जा ज्ञान’ अन्तर्गत यो साता हामीले वायु ऊर्जा, यसको महत्त्व र विकासका चुनौतीका विषयमा जानकारी दिने प्रयास गरेका छौँ । अघिल्लो साता जलविद्युत्, यसका सम्भावना र चुनौतीका विषयमा जानकारी दिने प्रयास गरेका थियौँ ।

वायु ऊर्जा (विद्युत्) के हो ?

वायु ऊर्जा (विन्ड पावर) स्वच्छ र नवीकरणीय ऊर्जा प्राप्तिका लागि विश्वको एक महत्वपूर्ण आविष्कार हो । पानीबाट विद्युत् उत्पादन युनिटको टर्वाइन घुमाएर निकालिने विद्युत्‌लाई जलविद्युत् भनेजस्तै हाटा वायु) काट टर्वाइन घुमाएर उत्पादन गरिएको विद्युत्लाई वायु ऊर्जा भनिन्छ । यद्यपि, यसको विकासमा दुई वटा प्रमुख चुनौती छन्– भूमिको उपयोग र ग्रिडमा एकीकरण । यी चुनौतीहरू समाधान गरी हावाबाट विद्युत् उत्पादन गर्ने कार्यलाई प्रभावकारी र ठूलो स्तरमा विस्तार गर्न आवश्यक छ । 

१. वायु ऊर्जा उत्पादनमा भूमिको उपयोग

जग्गाको आवश्यकता : वायु ऊर्जा फार्महरूलाई जग्गाको ठूलो क्षेत्रफल आवश्यक पर्छ । यद्यपि केवल सानो भाग मात्र टर्बाइन र पूर्वाधारले स्थायी रूपमा ओगट्छ । बाँकी जग्गा प्रायः कृषियोग्य वा चरनको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ (सह–प्रयोग) ।

साइट छनोटका सीमा : यसमा हावाको गति र विश्वसनीयताको भूमिका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण हुन्छ । हावाबाट विद्युत् उत्पादन गर्न सहरी क्षेत्र भन्दा ग्रामीण क्षेत्र बढी उपयोगी हुन्छ तर ग्रमिण क्षेत्रमा प्रसारण पूर्वाधार अलि विकास नभएको पाइन्छ । त्यस कारण, ठाउँ छनोट गर्दा पूर्वाधार र प्रसारण लाइनको विकास भएको ठाउँ छनोट गर्दा उपयुक्त हुन्छ ।

जग्गाको स्वामित्व र अनुमति प्रक्रिया : जग्गा खरिद गर्ने वा स्वामित्व लिने प्रक्रियामा सरकारी निकाय वा निजी जग्गाधनीसँगको सहमति आवश्यक छ । यसका लागि जोनिङ, वातावरणीय प्रभाव मूल्याङ्कन र भूमि प्रयोगको अनुमति आवश्यक पर्छ ।

सामाजिक र वातावरणीय प्रभावहरू : वायु ऊर्जा फार्ममा राखिएका अग्ला वायु टर्वाइनहरूले निकाल्ने आवाज र टर्बाइनको छायाँ देखिने प्रभाव समाजमा पर्दछ । यसले चराचुरुङ्गी र वन्यजन्तुमा समेत असर पर्न सक्छ । 

२. हावाबाट विद्युत् उत्पादनको ग्रिड एकीकरण 

परिवर्तनशीलता र अस्थिरता : हावा आवश्यक पर्दा सधैँ उपलब्ध हुँदैन, जसले ग्रिड स्थिरतामा असर पार्न सक्छ ।

ग्रिड एकीकरण : ऊर्जा भण्डारण प्रविधिहरू (जस्तै, ब्याट्री, पम्प गरिएको जलविद्युत्) विकास गर्ने । स्मार्ट ग्रिड र उत्तरदायी लोड व्यवस्थापनमार्फत ग्रिड लचिलो बनाउने । भौगोलिक रूपमा हेर्दा टर्बाइनहरू फरक–फरक ठाउँमा राख्दा उत्पादन स्थिर हुन्छ । यसलाई हाइब्रिड प्रणालीको रूपमा विकास गरी सौर्य वा जलविद्युत्सँग मिलाएर प्रयोग गर्नुपर्छ ।

प्रसारण पूर्वाधारः टाढा रहेका वायु ऊर्जा फार्महरूलाई विद्युत् खपत हुने लोड केन्द्रमा जोड्न पूर्वाधारको स्तरोन्नति आवश्यक पर्छ । उच्च भोल्टेज लाइन र इन्टरकनेक्शन बिन्दुहरूमा लगानी गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ ।

ग्रिड कोडहरू र पूर्वानुमानः परिष्कृत ग्रिड नियमले हावा फार्महरूले भोल्टेज र आवृत्ति नियन्त्रणमा सहयोग पु¥याउनु पर्ने माग गर्दछ । सटीक हावा पूर्वानुमानले विद्युत् प्रवाह व्यवस्थापन सुधार गर्छ र ऊर्जा खेर जाने घटाउँछ । 

३. वायु ऊर्जा विकासमा विश्वका केही सफल उदाहरण 

• डेनमार्क : ४० प्रतिशतभन्दा बढी विद्युत् वायु ऊर्जाबाट, प्रारम्भिक योजना र बलियो ग्रिड नीति सफलताको मुख्य आधार
• भारत : जग्गा अधिग्रहण र पुरानो ग्रिड संरचना चुनौती तर नीतिगत सुधारहरू अगाडि बढ्दै
• अमेरिका : मध्यपश्चिमका युटिलिटी–स्तरका वायु फार्महरू शक्तिशाली प्रसारण सञ्जालमा जोडिएका, बजारमा आधारित ऊर्जा कटौती प्रणाली प्रयोग

४. आवश्यक नीति र योजनाहरू

• समुदायको सहभागिता र लाभ बाँडफाँडको मोडललाई प्रोत्साहन गर्ने
• जग्गा अधिग्रहण र अनुमति प्रक्रियालाई सरलीकृत गर्ने 
• प्रसारण र ऊर्जा भण्डारणमा प्राथमिकताका साथ लगानी गर्ने 
• क्षेत्रीय सहकार्यलाई प्रवर्द्धन गर्दै सीमापार वायु ऊर्जा व्यापार सम्भव बनाउनु
• ग्रिड सञ्चालनकर्ताहरूलाई परिवर्तनशील नवीकरणीय स्रोतहरूसँग मिलेर काम गर्न तयार पार्नु

५. निष्कर्ष

वायु ऊर्जा उत्पादन दिगो ऊर्जाको भविष्यमा आधारभूत भूमिका खेल्छ तर यसको सफलताका लागि भूमिको प्रयोगसम्बन्धी चिन्ताहरू हल गर्नु र ऊर्जा प्रणालीमा सजिलै समावेश गर्नु जरुरी छ । लक्षित योजना, लगानी, र नीतिगत प्रतिबद्धतामार्फत वायु ऊर्जा विश्व ऊर्जा मिश्रणमा भरपर्दो स्रोतका रूपमा स्थापित हुन सक्छ ।