'नेपालका लागि जलविद्युत् प्रकृतिको अनुपम उपहार' किन भनियाे ?

ऊर्जा खबरमा हरेक शुक्रबार प्रकाशित हुने ‘ऊर्जा ज्ञान’ स्तम्भअन्तर्गतको यो दोस्रो श्रृङ्खलामा जलविद्युत् र यसका विविध आयामबारे ज्ञानवर्द्धक सामग्री प्रस्तुत गरिएको छ : 

१. जलविद्युत् भनेको के हो ?

उत्तर : पानीको बहावमा निहित गति शक्तिलाई प्रयोग गरी उत्पादन गरिने विद्युत्‌लाई जलविद्युत् भनिन्छ । यो सर्वाधिक प्रयोगमा रहेको ऊर्जाको एउटा नवीकरणीय स्रोत हो । साधारणतया पानीलाई उच्च स्थानबाट कम उचाइ भएको स्थानमा खसालेर त्यसको शक्तिले टर्बाइन घुमाई जलविद्युत् निकालिन्छ ।

२. नेपालमा जलविद्युत्‌काे इतिहासबारे उल्लेख गर्नुहोस् ।

उत्तर : नेपालको पहिलो जलविद्युत् गृह काठमाडौँबाट दक्षिणकाली जाने सडक नजिकै पर्दछ । यसको नाम ‘फर्पिङ जलविद्युत् केन्द्र’ हो । पेल्टन टर्वाइन जडित यसको कूल क्षमता ५०० किलोवाट छ र यहाँ २५० किलोवाटको २ वटा जेनेरेटर छन् । यसको निर्माण वि.सं. १९६४ (सन् १९०७) मा शुरू भई वि.सं. १९६९ (सन् १९११) मा पूरा भएको हो र उद्घाटन तत्कालीन राजा पृथ्वी वीरविक्रम शाहदेवबाट १९६८ साल जेष्ठ ९ गते साँझ ६ः३० बजे भएको थियो । 

यही परिप्रेक्षमा सन् १९३४ मा निर्मित ६४० किलोवाटको सुन्दरीजल नेपालको दोस्रो विद्युत् केन्द्र हो । मोरङको चिसाङ खोलामा सन् १९४३ मा निर्माण गरिएको १८०० किलोवाटको लेटाङ जलविद्युत् केन्द्र तेस्रो हो, जसलाई सन् १९६४ मा आएको बाढीले पुनःनिर्माण नै गर्न नसकिने गरी बगायो ।

३. नेपालको जलविद्युत् क्षमता कति छ ?

नेपालका लागि जलविद्युत् प्रकृतिको अनुपम उपहार हो । यसो हुनुको कारण भनेको करिब ८०० किलोमिटर लामो नेपाली भूभाग धेरै नै भिरालो भएर हो । नेपालको २०० किलोमिटर चौडाईको एउटा छेउमा समुन्द्र सतहदेखि ८८४८ मिटर उचाईको पहाड छ भने अर्कोतर्फ ६० मिटरसम्म उचाई भएको समथर जमिन । उचाईको यो फरक अर्थात् (८८४८–६०=८७८८) मिटरलाई हेड भन्ने गरिन्छ । जति बढी हेड र पानी भयो उति नै बढी विद्युत् निस्कन्छ । अब प्रश्न उठ्छ– नेपालको विद्युत् क्षमता कति हो त ? यसलाई निम्नानुसार तालिकामा देखाउन सकिन्छ :

नेपालमा विद्युत्‌काे कुल जडित उत्पादन क्षमता (मेगावाटमा)

स्रोत अनुसार जलविद्युत् उत्पादन सम्भाव्यता

स्रोतः ऊर्जा खबर पुस्तक वर्ष ४, अङ्क ६

४. जलविद्युत् उत्पादनमा समस्याहरु के के छन् ? 
उत्तरः 

                 स्थानीय विकास : योजनाको क्षमता अनुसार स्थानीय विकाश निर्माणको कार्य गरिदिने । 
                 स्थानीय शेयर वितरण : स्थानीय बासिन्दाका लागि केही सेयर सङ्ख्या छुट्याइ दिने । यसबाट जलविद्युत् गृहले गरेको नाफाबाट आफ्नो लगानी अनुरुप स्थानीय बासिन्दाले नाफा रकम पाउने छन् र यस                                                      प्रकार स्थानीय बासिन्दालाई योजनाप्रति माया/रुचि रहने छ ।

५. जलविद्युत् उत्पादनमा प्रयोग हुने टर्वाइनको काम के हो र यो कति प्रकारका हुन्छन् ? 
उत्तर :

बहु–वैकल्पिक प्रश्नहरू

१. कम उचाई भएको सानो जलविद्युत् केन्द्रमा कुन टर्वाइन जडान गरिएको हुन्छ ? 
   क) कप्लान
   ख) फ्रान्सिस
   ग) क्रस फ्लो
   घ) पेल्टन
उत्तर : कप्लान

२. नेपालको सन्दर्भमा सबभन्दा भरपर्दो प्लाण्ट कुन हो ? 
   क) थर्मल
   ख) न्यूक्लियर
   ग) जियो थर्मल
   घ) हाइड्रो
उत्तरः हाइड्रो

३. गण्डकी नदीको सहयक नदी कुन होइन ? 
   क) दरौँदी 
   ख) मादी
   ग) सेती
   घ) मस्र्याङ्गदी
उत्तर : मादी

४. नेपलको पहिलो जलविद्युत् आयोजना कुन हो ?
   क) सुन्दरीजल 
   ख) फर्पिङ
   ग) त्रिशुली
   घ) चिलिमे 
उत्तरः फर्पिङ

५. टर्वाइले के काम गर्दछ ? 
   क) पानीमा रहेको विद्युत् शक्तिलाई यान्त्रिक शक्तिमा रुपान्तरण गर्दछ 
   ख) विद्युत् शक्ति उत्पादन गर्दछ 
   ग) पेनस्टकलाई समाइराख्दछ 
   घ) पानी नियन्त्रण गर्दछ 
उत्तरः पानीमा रहेको विद्युत् शक्तिलाई यान्त्रिक शक्तिमा रुपान्तरण गर्दछ

७. तलका मध्ये कुन टर्वाइनले पानीको काइनेटिक इनर्जीलाई मेकानिकल इनर्जीमा रुपान्तरण गर्दछ ?
   क) पेल्टन (Pelton)  
   ख) फ्रान्सिस (Francis)
   ग) कल्पन (Kaplan)
   घ) क्रस फ्लो (Cross flow)
उत्तरः पेल्टन (Pelton)

८. नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको पहिलो सहायक जलविद्युत् कम्पनी कुन हो ? 
   क) माथिल्लो तामाकोशी
   ख) चिलिमे 
   ग) मस्र्याङ्दी
   घ) त्रिशुली
उत्तरः चिलिमे

स्रोत : ई. शम्भुप्रसाद उपाध्यायद्वारा लिखित ‘विद्युत् : उत्पादन, प्रसारण र वितरण’ पुस्तक तथा अन्य