ई. विनोद घिमिरे
नेपाल, प्राकृतिक स्रोतसाधन प्राकृतिक सौन्दर्यर सांस्कृतिक विविधताले भरिएको देश हो । यहाँ ऊर्जा उत्पादनका अनेक स्रोत मौजुद छन् । यद्पि, ऊर्जा क्षेत्रमा लामो समयदेखि नेपालले अभाव र अनेक चुनौतीहरूको सामना गरिरहनु परेको छ । विद्युत् आपूर्तिको अनियमितता, ग्रामीण क्षेत्रमा विद्युत् पहुँचको कमी र नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको पूर्ण उपयोग गर्न नसक्नुले हाम्रो ऊर्जा प्रणालीलाई कमजोर बनाएको छ । यस्तो अवस्थामा, माइक्रो ग्रिड प्रणालीले नेपालको ऊर्जा क्षेत्रमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्ने सम्भावना बोकेको छ ।
बागलुङको ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिड (१०७ किलोवाट, ६ MHPs), गुल्मी (२१७ किलोवाट), र ताप्लेजुङ (६६० किलोवाट) जस्ता परियोजनाहरूले माइक्रो ग्रिडको प्रभावकारिता प्रमाणित गरेका छन् । बागलुङको ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिड यसको उत्कृष्ट उदाहरण हो, जसले १०७ किलोवाट क्षमताका ६ वटा लघु जलविद्युत् (माइक्रो-हाइड्रो पावर) आयोजनाहरूलाई ८ किलोमिटर लामो ११ केभी प्रसारण लाइनमार्फत जोडेर १ हजार १७८ घरधुरीलाई २४सै घण्टा बिजुली उपलब्ध गराउँछ ।
माइक्रो ग्रिड के हो ?
माइक्रो ग्रिड एक सानो, स्थानीयकृत विद्युत् वितरण प्रणाली हो, जसले आफ्नै ऊर्जा स्रोतहरू, जस्तै सौर्य ऊर्जा, पवन ऊर्जा, जलविद्युत्, वा ब्याट्री भण्डारण, र लोडहरू (उपभोक्ताहरू) समावेश गर्छ । यो प्रणाली मुख्य विद्युत् ग्रिडसँग जोडिएको वा स्वतन्त्र रूपमा (आइल्यान्ड मोडमा) सञ्चालन गर्न सकिन्छ । माइक्रो ग्रिडले स्थानीय स्तरमा ऊर्जा उत्पादन, वितरण, र नियन्त्रणलाई समन्वयित रूपमा व्यवस्थापन गर्छ, जसले ऊर्जा आपूर्तिलाई भरपर्दो र दिगो बनाउँछ । बागलुङको ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिडले यस्तो प्रणालीको उदाहरण प्रस्तुत गर्छ, जहाँ माइक्रो प्रोसेसरमा आधारित इलेक्ट्रोनिक लोड कन्ट्रोलर (ELC) को प्रयोगले ६ वटा आयोजनाहरूलाई सिन्क्रोनाइज गरी स्थानीय समुदायको ऊर्जा माग पूरा गरिरहेको छ ।
अन्तर्राष्ट्रिय विद्युत् ग्रिड परिषद् (CIGRÉ) को परिभाषा अनुसार, माइक्रो ग्रिडहरू यस्ता विद्युत् वितरण प्रणाली हुन्, जसमा लोडहरू र वितरित ऊर्जा स्रोतहरू (जस्तै; सौर्य प्यानल, वायु टर्बाइन, ब्याट्री, वा नियन्त्रणयोग्य लोडहरू) समावेश हुन्छन्, र यिनीहरू मुख्य ग्रिडसँग जोडिएको वा स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन गर्न सकिन्छ । माइक्रो ग्रिडहरू सहर, गाउँ, औद्योगिक क्षेत्र, वा सरकारी सुविधाहरूमा स्थापना गर्न सकिन्छ, र यिनीहरूले स्थानीय ऊर्जा आवश्यकताहरूलाई प्रभावकारी रूपमा सम्बोधन गर्छन् ।
नेपालजस्तो भौगोलिक रूपमा जटिल र ग्रामीण क्षेत्रमा बिजुली पहुँच कम भएको देशमा माइक्रो ग्रिडले ऊर्जा सुरक्षालाई सुदृढ गर्न, हरितगृह ग्यास उत्सर्जनलाई कम गर्न, र विद्युत् वितरण प्रणालीमा दबाबलाई कम गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । बागलुङको माइक्रो ग्रिडले यस्तो सम्भावनालाई व्यवहारमा उतारेको छ ।
माइक्रो ग्रिडको वर्तमान अवस्था
नेपालमा माइक्रो ग्रिडहरू, विशेष गरी माइक्रो-हाइड्रो मिनी-ग्रिड (MHIMG) र सौर्य ऊर्जामा-आधारित प्रणालीहरू, ग्रामीण विद्युतीकरणको प्रमुख साधन बनेका छन् । वैकल्पिक ऊर्जा प्रवर्द्धन केन्द्र (AEPC) को नेतृत्वमा सन् १९९६ देखि २,००० भन्दा बढी हाइड्रो-आधारित मिनी-ग्रिडहरू स्थापना भएका छन्, जसले ३० मेगावाट बिजुली उत्पादन गरी १५ लाख मानिसलाई सेवा पुर्याएका छन् ।
बागलुङको ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिडले १,१७८ घरधुरीलाई २४सै घण्टा बिजुली उपलब्ध गराउँछ, जसले १ लाख ५९ हजार ३०० किलोवाट-घण्टा थप ऊर्जा र १७% क्षमता फ्याक्टर वृद्धि गरेको छ । यस्तै, ताप्लेजुङको ६६० किलोवाट माइक्रो ग्रिडले १,८५०,१०० किलोवाट-घण्टा थप ऊर्जा उत्पादन गर्छ। कास्कीको तिखेढुङ्गा (८० किलोवाट) र छोम्रोङ (६७ किलोवाट) जस्ता साना माइक्रो ग्रिडहरूले पर्यटन र साना उद्यमहरूलाई समर्थन गरेका छन् ।
सौर्य माइक्रो ग्रिडहरू, जस्तै थबाङ र सुगारखाल, २०२१-२०२३ मा क्रमशः ८३.२ र ११२.१ मेगावाट-घण्टा ऊर्जा उत्पादन गरेर ग्रामीण समुदायलाई लाभान्वित गरिरहेका छन् । सन् २०१८ मा, GRID Alternatives र Gham Power ले रोल्पाको थबाङ गाउँमा २० किलोवाट सौर्य माइक्रो ग्रिड स्थापना गरे, जसले १५६ घरधुरी, सामुदायिक भवनहरू, र स्वास्थ्य चौकीलाई बिजुली प्रदान गरेको छ । यो परियोजनाले १,००० भन्दा बढी बासिन्दालाई लाभान्वित गरेको छ, जसले स्थानीय बजारमा रातको समयमा व्यापार विस्तार र बालबालिकाको पठनपाठनमा सुधार ल्याएको छ ।
यी परियोजनाहरूले स्थानीय रोजगारी (ऊर्जा उपत्यकामा ५५ भन्दा बढी रोजगारी), आय वृद्धि (१८% घरधुरी) र जीवनस्तर सुधार (९०% उपभोक्ता सन्तुष्ट) जस्ता सामाजिक-आर्थिक लाभहरू प्रदान गरेका छन् । तथापि, माइक्रो ग्रिडहरूको पूर्ण सम्भावना उपयोग गर्न प्राविधिक, आर्थिक, र नीतिगत सुधारहरू आवश्यक छन् । त्यसैगरी, परियोजनाको स्थानीय समुदाय र अन्तर्राष्ट्रिय स्वयंसेवकहरूको सहभागिताले यसको दिगोपन सुनिश्चित गरेको छ ।
माइक्रो ग्रिडको भविष्य
नेपालमा माइक्रो ग्रिड प्रविधिको भविष्य निकै सम्भावनाशील देखिन्छ, विशेष गरी ग्रामीण विद्युतीकरण, नवीकरणीय ऊर्जाको एकीकरण, राष्ट्रिय ग्रिडसँगको अन्तरसम्बन्ध, स्मार्ट ग्रिड प्रविधिको समावेशीकरण, र आर्थिक विकासका दृष्टिकोणहरूमा यसको प्रयोग अत्यन्तै उपयोगी देखिन्छ ।
अहिले पनि नेपालको करिब ४.५% जनसङ्ख्या अर्थात् करिब १३ लाख मानिस अझै पनि विद्युत् पहुँचबाट वञ्चित छन्, जुन अवस्था विशेष गरी दुर्गम तथा भौगोलिक हिसाबले पहुँच कठिन क्षेत्रहरूमा देखिन्छ । यस्ता क्षेत्रहरूमा माइक्रो ग्रिड प्रणालीले निकै राम्रो प्रभाव पारिरहेको छ । उदाहरणको रूपमा, बागलुङ, गुल्मी र ताप्लेजुङजस्ता पहाडी जिल्लाहरूमा माइक्रो ग्रिड प्रविधिबाट दुर्गम गाउँहरूमा विद्युत् आपूर्ति भएको छ ।
यस्ता परियोजनाहरूले खासगरी सौर्य, वायु, तथा साना जलविद्युत् स्रोतहरूको हाइब्रिड संयोजनमार्फत स्थानीय आवश्यकताहरू पूरा गरिरहेका छन् । मकवानपुरको भोर्लेनीमा स्थापना गरिएको १५ kW सौर्य र १० kW पवन क्षमताको हाइब्रिड माइक्रो ग्रिड तथा नवलपरासीको धौबादीमा रहेको १२ kW क्षमताको सौर्य-वायु हाइब्रिड माइक्रा ग्रिड यसका ठोस उदाहरण हुन्, जसले विविध ऊर्जा स्रोतहरूको उपयोग र प्रवर्द्धनलाई सहज बनाएको छ । यस्ता प्रणालीहरूले नेपालमा प्रशस्त रूपमा उपलब्ध नवीकरणीय ऊर्जा स्रोतहरूको समुचित व्यवस्थापन गर्न सक्ने आधार तयार गरेका छन् ।
नेपालको ऊर्जा सम्भावना हेर्दा करिब ४२ हजार मेगावाट जलविद्युत्, २ हजार १०० मेगावाट सौर्य र ३ हजार मेगावाट पवन ऊर्जाको सम्भावना रहेको देखिन्छ । यी ऊर्जा स्रोतहरूको उचित संयोजन तथा उपयोगबाट जीवाश्म इन्धनमा रहेको निर्भरता कम गर्नुका साथै वातावरणमैत्री ऊर्जा प्रणाली निर्माण गर्न सकिन्छ । ताप्लेजुङ जिल्लामा सञ्चालनमा रहेको एक माइक्रो ग्रिड परियोजनाले ३२% क्षमता फ्याक्टरको वृद्धि गर्न सफल भएको छ, जुन नवीकरणीय ऊर्जाको प्रभावकारिता र व्यावसायिक सम्भावनालाई पुष्टि गर्ने उत्कृष्ट उदाहरण हो ।
यस्तै, माइक्रो ग्रिडहरूलाई राष्ट्रिय ग्रिडसँग जोडेर अझै प्रभावकारी बनाउन सकिन्छ, जसले थप ऊर्जा व्यवस्थापनमा सघाउ पुर्याउँछ । स्याउरेभूमि (२३ kW, नुवाकोट), लेगुवा खोला (४० kW, धनकुटा) र चिमाल (९० kW, ताप्लेजुङ) जस्ता परियोजनाहरू पहिले नै राष्ट्रिय ग्रिडसँग जोडिइसकेका छन् ।
उता, बागलुङको ऊर्जा उपत्यका परियोजनाले पनि कुस्मिसेरा क्षेत्रमा ३३ केभी ग्रिड विस्तार गरी जोड्ने योजना अगाडि बढाइरहेको छ, जसबाट अफ-पीक समयमा अतिरिक्त उत्पादन हुने विद्युत् (जस्तै, ७० kW) बिक्री गरेर स्थानीय तहमा राजस्व आर्जन गर्न सकिन्छ । माइक्रो ग्रिडको क्षमता अझ वृद्धि गर्न स्मार्ट ग्रिड प्रविधिको प्रयोग गर्न सकिन्छ, जसमा स्मार्ट मिटर, स्वचालित नियन्त्रण प्रणाली (Automatic Control System), तथा डिजिटल इलेक्ट्रोनिक लोड कन्ट्रोलर (Digital ELC) हरूको प्रयोगले ऊर्जा आपूर्ति प्रणालीलाई अझै चुस्त र प्रभावकारी बनाउन सहयोग पुर्याउँछ ।
स्मार्ट ग्रिडले ऊर्जा व्यवस्थापनलाई दक्ष बनाउने, प्रवाहमा हुने क्षतिको न्यूनीकरण गर्ने, र विद्युतीय सवारी साधनहरूको चार्जिङलाई समर्थन गर्ने जस्ता कार्यहरूमा अत्यन्त महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दछ । नेपालमा बढ्दो विद्युतीय सवारी साधनको उपयोग र कार्बन उत्सर्जन घटाउने लक्ष्यलाई मद्दत गर्न पनि माइक्रो ग्रिड प्रणाली निकै उपयोगी सिद्ध हुन सक्छ । यसबाहेक, माइक्रो ग्रिड प्रणालीले स्थानीय आर्थिक विकासमा पनि उल्लेखनीय योगदान दिन सक्छ ।
विद्युतीय पहुँचले साना उद्यमहरूको विकास सम्भव बनाउँछ, जस्तै कृषि प्रशोधन मिलहरू, कुखुरा पालन, चिया कारखाना, कपडा सिलाइ-जडान, तथा साना उद्योगहरू। बोंगादोभान, बागलुङमा सञ्चालनमा रहेको ४१६ kW क्षमताको माइक्रो ग्रिडले १६,३९,९०० किलोवाट-घण्टा थप ऊर्जा उत्पादन गरेर स्थानीय उद्यमशीलता र स्वरोजगार प्रवर्द्धनमा सहयोग पुर्याएको छ । यस्तो खालको ऊर्जा पहुँचले ग्रामीण युवाहरूलाई प्रवास जानबाट रोक्न सक्ने, गाउँमै रोजगारी सिर्जना गर्न सक्ने र दीगो विकासलाई सघाउने सम्भावना बढाउँछ । त्यसैले, नेपालका दुर्गम तथा विद्युतीय पहुँचबिहीन क्षेत्रहरूमा माइक्रो ग्रिड प्रणालीको विस्तार र प्रवर्द्धन गर्नु आजको आवश्यकता हो । यसमा सरकारी सहयोग, निजी क्षेत्रको लगानी, र समुदायको सहभागिता अभिन्न अंग हुनुपर्छ ।
दीर्घकालीन ऊर्जा सुरक्षा, आर्थिक समृद्धि, तथा वातावरणीय सन्तुलन प्राप्तिका लागि माइक्रो ग्रिड प्रणाली नेपाललाई दिगो ऊर्जा विकासतर्फ अघि बढाउने एक सक्षम माध्यम बन्न सक्छ । नीति निर्माण तहमा स्पष्ट रणनीति, प्रविधिमा लगानी, जनशक्ति विकास, र स्थानीय तहमा स्वामित्व सुनिश्चित गर्न सक्ने खालका कार्यक्रमहरू अगाडि बढाएर नेपालले आफ्ना दुर्गम भेगहरूमा समेत ऊर्जा पहुँचको उज्यालो फैलाउन सक्छ ।
यो प्रणाली केवल बिजुली आपूर्ति मात्र होइन, देशको सामाजिक, आर्थिक र पर्यावरणीय उत्थानका लागि समेत एक क्रान्तिकारी माध्यम सावित हुन सक्छ । नेपालजस्तो जल, सौर्य, र पवन ऊर्जाले भरिपूर्ण मुलुकका लागि माइक्रो ग्रिडको उपयोग प्रभावकारी मात्र होइन, आवश्यक पनि हो । आगामी वर्षहरूमा माइक्रो ग्रिड प्रविधिलाई अझ सशक्त बनाउँदै लैजाँदा नेपालको ऊर्जा क्षेत्रमा दिगो र समावेशी विकास सम्भव हुनेछ ।
नेपालको ऊर्जा क्षेत्रले धेरै समस्याहरूको सामना गरिरहेको छ, जसमा ग्रामीण क्षेत्रमा विद्युत् पहुँच नहुनु प्रमुख हो । विशेष गरी कर्णाली, सुदूरपश्चिम, र बागलुङजस्ता दुर्गम क्षेत्रहरूमा मुख्य ग्रिडको पहुँच सीमित छ । यस समस्यालाई समाधान गर्न माइक्रो ग्रिडले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, किनभने यसले स्थानीय स्तरमा नवीकरणीय ऊर्जा (सौर्य, जलविद्युत्, वायु) को उपयोग गरेर विद्युत् उत्पादन र वितरण गर्छ । यसले ग्रामीण क्षेत्रमा बिजुली पहुँच विस्तार गर्दछ, जस्तै बागलुङको मिनी-ग्रिडले रङ्खानी, पैयुँथान्थाप, सर्कुवा, र दमेक गाउँ विकास समितिहरूलाई विद्युत् पुर्याएको छ ।
यसले नेपालमा लामो समयदेखि चलिआएको लोडसेडिङ र आपतकालीन अवस्थामा ऊर्जा आपूर्ति सुनिश्चित गर्छ। साथै, यसले नवीकरणीय ऊर्जालाई प्राथमिकता दिएर कार्बन उत्सर्जन घटाउँछ र जलवायु परिवर्तनविरुद्ध नेपालको प्रतिबद्धतालाई समर्थन गर्छ । आर्थिक रूपमा, माइक्रो ग्रिड परियोजनाहरूले स्थानीय रोजगारी सिर्जना गर्छन् (बागलुङ मिनी-ग्रिडले ५५ भन्दा बढी रोजगारी सिर्जना गरेको छ) र साना उद्यमहरूलाई बिजुली उपलब्ध गराएर आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउँछ । त्यसैले, नेपालको ऊर्जा चुनौतीहरू समाधान गर्न माइक्रो ग्रिडको आवश्यकता र महत्त्व अपार छ।
माइक्रो ग्रिडले नेपालजस्तो विकासोन्मुख देशलाई धेरै किसिमका लाभ प्रदान गर्दछ, जसमा ऊर्जा विश्वसनीयता र गुणस्तरको सुधार प्रमुख हो । किनभने यसले स्थानीय स्तरमा ऊर्जा उत्पादन र वितरण गरेर विद्युत् आपूर्तिको विश्वसनीयता बढाउँछ । यसले गर्दा मुख्य ग्रिडमा समस्या आए पनि माइक्रो ग्रिडले स्वतन्त्र रूपमा सञ्चालन गरेर उपभोक्ताहरूलाई निरन्तर बिजुली प्रदान गर्न सक्छ, जस्तै; बागलुङको ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिडले १,१७८ घरधुरीलाई २४सै घण्टा बिजुली उपलब्ध गराएर स्थानीय समुदायको जीवनस्तर उकासेको छ । जहाँ दैनिक लोड कर्भ अनुसार अधिकतम लोड ९५ किलोवाट, न्यूनतम लोड २६.६ किलोवाट, र औसत लोड ४४.७ किलोवाट छ, जसले ४७% को स्वीकार्य लोड फ्याक्टर देखाउँछ भने यसले लागत प्रभावकारिता पनि सुनिश्चित गर्छ । किनभने माइक्रो ग्रिडले लामो दूरीको प्रसारण लाइन र ठूला विद्युत् संयन्त्रहरूको आवश्यकतालाई कम गरेर स्थापना र सञ्चालन लागत घटाउँछ, जस्तै बागलुङको मिनी-ग्रिडको कुल लागत १.५ करोड नेपाली रूपैयाँ (१,९०,००० अमेरिकी डलर) थियो, जसको पेब्याक अवधि ६.५ वर्ष र आन्तरिक प्रतिफल दर (IRR) ८.७६% छ ।
यसले स्थानीय स्तरमा बिजुली उत्पादन गरेर प्रसारण हानि कम गरेर उपभोक्ताहरूलाई सस्तो बिजुली प्रदान गरेको छ । साथै यसले स्मार्ट प्रविधिको उपयोगलाई बढावा दिन्छ, किनभने माइक्रो ग्रिडहरूले स्मार्ट ग्रिड प्रविधिहरू, जस्तै स्मार्ट मिटर र स्वचालित नियन्त्रण प्रणालीहरू, समावेश गरेर प्रभावकारी सञ्चालन गर्छन् । जस्तै; बागलुङको मिनी-ग्रिडमा सिन्क्रोनाइजिङ प्यानल, अटोमेटिक भोल्टेज रेगुलेटर (AVR), र डिजिटल ELC को प्रयोगले आयोजनाहरूलाई प्रभावकारी रूपमा सञ्चालन गरिरहेको छ, जहाँ यी प्रणालीहरूले स्वचालित र म्यानुअल मोडमा सिन्क्रोनाइजेसनलाई सम्भव बनाएका छन् ।
यसले नवीकरणीय ऊर्जाको प्रयोगलाई बढावा दिन्छ, किनभने माइक्रो ग्रिडले स्थानीय स्रोतहरू जस्तै; साना जलविद्युत्, सौर्य, र वायु ऊर्जाको उपयोग गरेर दिगो ऊर्जा आपूर्ति सुनिश्चित गर्छ । यसले गर्दा डिजेल जनरेटर जस्ता प्रदूषणकारी स्रोतहरूको आवश्यकता घट्छ र यसले वातावरणीय लाभ पनि प्रदान गर्छ, र साना उद्यमहरूलाई बिजुली उपलब्ध गराएर आर्थिक गतिविधिहरू बढाउँछ । यसले स्थानीय अर्थतन्त्र मजबुत हुन्छ ।
यसले शिक्षा र स्वास्थ्य सेवामा पनि सुधार ल्याउँछ, किनभने बिजुली उपलब्ध भएपछि विद्यालयहरूमा कम्प्युटर शिक्षा र इन्टरनेट सुविधा प्रयोग हुन थालेको छ । स्वास्थ्य चौकीहरूले विद्युत् चालित उपकरणहरू प्रयोग गरेर सेवा सुधार गरेका छन् । यसले सामुदायिक सशक्तिकरणलाई पनि बढावा दिन्छ, किनभने माइक्रो ग्रिड सहकारी संस्थाहरू मार्फत सञ्चालित हुने भएकाले स्थानीय समुदायले आफ्नै ऊर्जा व्यवस्थापन गर्न सक्षम बनेका छन्, जसले गर्दा समुदायमा स्वावलम्बनको भावना बढेको छ ।
यसले ग्रामीण क्षेत्रहरूको विकासमा ठूलो योगदान पुर्याएको छ, किनभने यसले ग्रामीण क्षेत्रहरूलाई मुख्यधाराको विकाससँग जोड्ने काम गरेको छ, जसले गर्दा गाउँलेहरूको जीवनस्तरमा ठूलो सुधार आएको छ । यसले नेपालको ऊर्जा सुरक्षा बढाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, किनभने यसले देशको ऊर्जा आत्मनिर्भरतालाई बढावा दिन्छ, र यसले भविष्यका लागि पनि धेरै सम्भावनाहरू खोल्छ, किनभने प्रविधि अझै विकास अवस्थामा छ । यसले अझै धेरै फाइदाहरू प्रदान गर्न सक्छ, जसले गर्दा नेपालको ऊर्जा क्षेत्रमा यसको भूमिका अझै बढ्दै जाने देखिन्छ ।
बागलुङको ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिड: एक अवलोकन
बागलुङको ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिड नेपालको पहिलो पाइलट माइक्रो ग्रिड परियोजना हो, जसलाई रिन्युबल इनर्जी फर रुरल लाइभ्लिहुड प्रोग्राम (RERL) र वैकल्पिक ऊर्जा प्रवर्द्धन केन्द्र (AEPC) ले सन् २०१२ मा सञ्चालनमा ल्याएको थियो । यो बागलुङ जिल्लाको पूर्व-दक्षिणी क्षेत्रमा अवस्थित छ, जुन जिल्ला सदरमुकाम बागलुङ बजारबाट १२ घण्टाको पैदल दूरीमा पर्छ । यसले रङ्खानी, पैयुँथान्थाप, सर्कुवा, र दमेक गाउँ विकास समितिहरूलाई समेट्छ, जहाँ यसले ६ वटा माइक्रो-हाइड्रो आयोजनाहरू (माथिल्लो कालुङ खोला: १२ किलोवाट, कालुङ खोला: २२ किलोवाट, ऊर्जा खोला पहिलो : २६ किलोवाट, ऊर्जा खोला दोस्रो : ९ किलोवाट, ऊर्जा खोला चौथो : १४ किलोवाट, थेउला खोला: २४ किलोवाट) लाई ८ किलोमिटर लामो ११ केभी प्रसारण लाइनमार्फत जोडेर १०७ किलोवाटको कुल क्षमतामा बिजुली उत्पादन गर्छ ।
यसमा प्रत्येक आयोजनामा क्रस-फ्लो वा डबल जेट पेल्टन टर्बाइन, ब्रशलेस सिन्क्रोनस जेनेरेटर, र माइक्रोप्रोसेसर-आधारित ELC प्रयोग गरिएको छ । सिन्क्रोनाइजेसन स्वचालित र म्यानुअल दुवै मोडमा सम्भव छ, जसले प्रणालीको लचिलोपन बढाउँछ ।
११ केभी प्रसारण लाइनले स्टिल र कंक्रिट पोलहरू प्रयोग गर्छ, जसमा लाइटनिङ अरेस्टर, ड्रप-आउट फ्युज, र ३०-५० केभिए ट्रान्सफर्मरहरू समावेश छन् । वितरण लाइनहरू ३-फेज र १-फेजमा सञ्चालित छन्, जहाँ मिनी-ग्रिड स्वतन्त्र (आइल्यान्ड) मोडमा सञ्चालित छ, तर निकट भविष्यमा कुस्मिसेराको ३३ केभी राष्ट्रिय ग्रिडसँग जोड्ने योजना छ । यसले कृषिमा आधारित प्रशोधन मिल, कुखुरा पालन, कम्प्युटर इन्स्टिच्युट, फोटो स्टुडियो, र इलेक्ट्रोनिक पसलहरूलाई ग्रिडको बिजुलीको पहुँच दिई १८% घरधुरीको आय वृद्धि भएको छ ।
यसबाट विशेष गरी साना उद्यमहरूबाट, भने ९०% उपभोक्ताहरू मिनी-ग्रिडको सेवाबाट सन्तुष्ट छन्, जहाँ बिजुलीको प्रयोग अब प्रकाशमा मात्र सीमित छैन । राइस कुकर, इन्डक्सन कुकर, र रोटी मेकरजस्ता उपकरणहरूको प्रयोग बढेको छ, जसले घरधुरीको मासिक इन्धन खर्च (औसत १,१०० रूपैयाँ) घटाएको छ, र यसले ३ वटा उच्च माध्यमिक विद्यालय, १ वटा माध्यमिक विद्यालय, र अन्य प्राथमिक विद्यालयहरूमा कम्प्युटर शिक्षा र इन्टरनेट सुविधा प्रदान गरेको छ ।
स्वास्थ्य चौकी र निजी क्लिनिकहरूले पनि बिजुलीको लाभ लिएका छन् र मिनी-ग्रिडले ६ फरक समुदायहरूलाई सामाजिक रूपमा एकीकृत गरेको छ । त्यहाँ ऊर्जा उपत्यका मिनी-ग्रिड सहकारीले समुदायहरूबीच समन्वय र सहकार्यलाई प्रोत्साहन गरेको छ । बागलुङको डिभिजन सहकारी कार्यालयमा दर्ता रहेको सहकारीमा ११ सदस्यीय व्यवस्थापन समिति, १ प्राविधिक व्यवस्थापक, १ लेखापाल, र १ प्राविधिक कर्मचारी छन् ।
उक्त स्थानमा प्रत्येक माइक्रो-हाइड्रो आयोजनामा २ जना अपरेटर कार्यरत छन्, र आयोजनाहरूले मिनी-ग्रिडलाई प्रति युनिट ४.५ रूपैयाँमा बिजुली बेच्छन् भने उपभोक्ताहरूले न्यूनतम १२ युनिटको लागि ७५ रूपैयाँ र थप युनिटको लागि ७ रूपैयाँ तिर्छन् । त्यहाँका १ हजार ११२ घरधुरीमा एकल-फेज मिटर जडान गरिएको छ तर ११ घरधुरीमा मिटर अभाव छ । मिटर रिडिङ र बिल सङ्कलन प्रत्येक महिनाको १ देखि १० तारिखसम्म हुन्छ । लोड व्यवस्थापनका लागि सञ्चालन तालिका तयार गरिन्छ, जहाँ रात र दिउँसोको कम लोड अवधिमा केही आयोजनाहरू बन्द हुन्छन् । उच्च लोडमा थप आयोजनाहरू सञ्चालनमा ल्याइन्छ, र ब्ल्याक स्टार्ट मेकानिजमले प्रणाली पुनर्स्थापना २ मिनेटमा सम्भव बनाउँछ ।
भविष्यका रणनीतिहरू
नेपालमा माइक्रो ग्रिडको भविष्यलाई सुदृढ गर्न विभिन्न रणनीति अपनाउनुपर्छ । बागलुङको अनुभवले स्थानीय उपकरण उत्पादन र मानकीकृत डिजाइनमार्फत लागत घटाउन सकिने देखाएको छ । सौर्य र हाइड्रोको हाइब्रिड प्रणालीले मौसमी उतारचढाव सम्बोधन गर्न सक्छ ।
बिजुली खपत बढाउन चिया प्रशोधन र दुग्ध उद्योगजस्ता साना उद्योगहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ, जसले ऊर्जा उपत्यकामा जस्तै राजस्व वृद्धि गर्छ । विद्युत् प्राधिकरण र वैकल्पिक ऊर्जा प्रवर्द्धन केन्द्रबीच समन्वयकारी नीति निर्माण गरी माइक्रो ग्रिडलाई राष्ट्रिय ग्रिडसँग जोड्ने प्रक्रियालाई सरल बनाउन दिशानिर्देशहरू आवश्यक छन् ।
थबाङमा जस्तै स्थानीय ऊर्जा समितिहरूलाई तालिम र कार्यशालामार्फत सशक्त बनाउनुपर्छ, र बागलुङको सहकारी मोडललाई अन्य क्षेत्रमा विस्तार गर्न सकिन्छ । साथै, GRID Alternatives जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूसँगको साझेदारीले प्राविधिक विशेषज्ञता र वित्तीय सहयोग ल्याउन सक्छ ।
