अप्पर तामाकोसीको सेयरमा डिम्याट खाता आवश्यक छ ?

सुनसान जस्तै हुँदै जान थालेको दोलखा सदरमुकाम चरिकोट बजारमा केही दिन यता चहलपहल बढेको छ । बैंक तथा सेयर कारोबार हुने ब्रोकर हाउसमा लाइन बढेको छ । यसको मुख्य कारण अरू नभएर अपर तामाकोसी हाइड्राे पावर कम्पनीको हकप्रद सेयरका लागि हो ।

नेपालकै सबैभन्दा ठूला माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत आयोजनास्थल रहेको दोलखाबासीले १० प्रतिशत सेयर लगानी गर्ने अवसर पाएका छन् । ५ वर्षअघि स्थानीय दोलखाबासीले तामाकोसीको सेयरमा आवेदन गरे । त्यसबेला, पनि चर्को भीडभाड थियो ।
५ वर्षअघि आवेदन गर्दा पुरानै प्रक्रिया अनुसार कागजी फाराम भरेर आवेदन दिएका कारण अहिले अभौतिकरण गर्नुपर्ने भयो । अभौतिकरण गर्न डिम्याट खाता खोल्नुप¥यो । डिम्याट खाताका लागि बैंक खाता पनि चाहिने भएकाले पनि डिम्याट खाता खोल्नका लागि अहिले भीडभाड बढिरहेको छ ।

अपर तामाकोसीले १ः१ हकप्रद सेयर निष्कासनको तयारी गरिरहेको छ । दोलखा तामाकोसीबाट प्रभावित क्षेत्र भएकोले पनि यहाँ भीड बढ्नुलाई स्वभाविक मान्नुपर्छ । कम्पनीले २०७५ साल भदौमा साधारण सेयरमा आवेदन गर्दा कोही नछुटुन् भनेको थियो । सर्वसाधारणलाई पनि अपर तामाकोसीमा आफू पछि परिने हो कि भन्ने लागेर उत्साहका साथ सेयर भरे । 

स्थानीयबाट १ अर्ब ६ करोड रुपैयाँ रकमको सेयर आवेदन माग गरेकोमा त्यसको ६ गुणा बढी माग भयो । यो नेपाली सेयर इतिहासमै स्थानीय आयोजना प्रभावितको तर्फबाट भएको ऐतिहासिक लगानी थियो । तर, सर्वसाधारणभन्दा पनि कम अर्थात् ३४ कित्ता मात्र सेयर पाएपछि स्थानीयले भने चित्त दुःखाए । अहिले हकप्रद सेयरमा आफू छुटिने हो कि भनेर पनि अहिलेदेखि तयारी स्वरूप खाता व्यवस्थापनमा लागेका छन् ।

धितोपत्र ऐन २०६३ लाई संशोधन गर्दै २०७३ जेठ १२ गतेदेखि त पूर्ण रूपमा डिजिटल भयो । यसबाट लाइन बसेर कागजी आवेदन गर्ने र कागजी किनबेच गर्ने युगको अन्त्य भएर नेपालको धितोपत्र बजारमा कार्यान्वयन गरिएका सुधार तथा डिजिटाइजेसनको आधुनिक युग सुरु भएको भयो ।

कानुनी रूपमै लागू भएको ऐनलाई समेत तामाकोसी कम्पनीले निस्क्रिय बनाएर दोलखालीका लागि मात्र कागजी आवेदनको प्रक्रिया गरियो । त्यतिबेला, चर्को राजनैतिक दबाब पनि परेको थियो र धितोपत्र बोर्डले समेत केही गर्न सकेको थिएन । त्यही बेलासम्म एक लाखभन्दा बढीको डिम्याट खाता खुलिसकेको थियो । डिम्याट खाता हुनेहरूले फारममा उल्लेख गरे तर सेयर बिक्री व्यवस्थापनको जिम्मेवारी लिएको नागरिक लगानी कोष र सनराइज क्यापिटलले त्यसलाई बेवास्था गर्दा अहिलेसम्म १ लाख ९० हजार बढी दोलखालीको सेयर डिम्याट खातामा जम्मा हुन सकेको छैन ।

तामाकोसीकै सेयरका लागि हरेक वडामा स्थानीय तहसँगको समन्वयमा डिम्याट खाताको अभियान नै सञ्चालन भयो तर अहिले पनि खातामा ४० प्रतिशत पनि सेयर जम्मा नहुँदा खाता नै नखुलेको बहस चलेको छ । खाता खोल्नुपर्ने चर्चा छ । हकप्रदका लागि धेरै बैठक छलफल हुँदैनन् तर जलविद्युतमा ठूलो कम्पनीको जिल्लाभरिका नागरिक सेयर धनी भएकाले अपर तामाकोसीको सवालमा दोलखामा पटक–पटक सर्वपक्षीय बैठक र छलफल भइरहेका छन् तर दोलखालीका लागि डिम्याट खाताको समस्या पक्कै होइन ।

२ लाख ७६ हजारको आवेदन तामाकोसी सेयरमा परेको छ । यो स्थानीयको तर्फबाट भएको आवेदन ऐतिहासिक हो । सिडिएसको तथ्याङ्क अनुसार २ लाख २० हजार दोलखालीको डिम्याट खाता खुलिसकेको छ । यस आधारमा झण्डै ८० प्रतिशत दोलखालीसँग डिम्याट खाता छ तर कतिले खाता मात्र खोलेर बसेका छन् भने कतिपयको खाता भएर पनि विभिन्न झन्झाटले सनराइज क्यापिटलकै कारण सेयर जम्मा हुन सकेको छैन । 

डिजिटाइजेसनका कारण आम लगानीकर्तालाई समय र पैसाको बचत अनि सुविधा थपिएको छ । खासगरी, सेयर प्रमाणपत्रहरुको डि–म्याट तथा अभौतिकीकरण तथा बैंकबाटै सेयर खरिद–बिक्रीका निम्ति आस्बा जस्ता प्रणालीले सेयर किनबेच कम झन्झटिलो र छरितो बनेको छ । यस्तो, अवस्थामा पुरानै तरिकाले आवेदन गराउँदा अधिकाश सेयर ५ वर्ष बितिसक्दा पनि स्थानीयबासीको अपर तामाकोसीको सेयर खातामा जम्मा हुन सकेन । त्यसकै लागि पाएको सेयरको मूल्यभन्दा बढी खर्च गरेर अनेक क्षेत्रमा भौतारिन अहिले बाध्य छन् ।

डिम्याट भनेको भौतिकरुपमा भएका सेयर प्रमाणपत्रलाई अभौतिक गर्ने प्रक्रिया हो । यो पनि बैंक खाता जस्तै हो । यस्ता खातालाई हितग्राही खाता पनि भनिन्छ । विश्वमा अहिले कागजबिहीन सेयर कारोवारको विकास भैरहेको छ । यसले सेयरको कारोबार छिटो छरितोरुपमा गर्न सघाउँछ ।

सेयरको अभौतिकीकरणले कुनै पनि कम्पनीको सेयर घरमा चाङ लगाएर राख्नुपर्दैन । जसबाट सेयर हराउने, च्यातिने, बिग्रने जस्ता समस्याबाट मुक्ति पाइन्छ । सेयरको डिम्याट गर्नका लागि केन्द्रीय निक्षेप सेवा (सीडीएस) बाट सदस्यता लिएको निक्षेप सदस्यमार्फत खाता खोली भौतिकरूपमा रहेको सेयर प्रमाणपत्रहरुलाई अभौतिकीकरण गर्न सकिन्छ ।

नेपालमा पनि सेयर बजार सम्बन्धी कामलाई छिटो छरितो बनाउन डि–म्याट सेयरको कारोबार सुरु भएको छ । नेपाल धितोपत्र बोर्डले धितोपत्र निष्कासन तथा बाँडफाँड निर्देशिका २०७४ पूर्ण कार्यान्वयनमा ल्याइसकेको छ । २०७४ जेठ १२ गतेदेखि धितोपत्र बोर्डले उक्त निर्देशिका लागू गराइसकेको छ । सार्वजनिक निष्कासनमा आवेदन दिँदा लगानीकर्ताहरूले हितग्राही नम्बर अनिवार्य उल्लेख गर्नुपर्ने व्यवस्था भएबाट हाल सबै प्रकारका सेयर कारोबारका लागि डिम्याट खाता अनिवार्य गरिएको छ ।

धितोपत्र बोर्डबाट निक्षेप सदस्यता (डिपोजेटरी पार्टिसिपेन्ट अर्थात् डीपी) सेवाका लागि अनुमति पाएका कम्पनीमा गएर यस्तो खाता खोल्न सकिन्छ । हाल धितोपत्र दलाल, बैंक बित्तीय संस्था, मर्चेन्ट बैंकर लगायतले बोर्डबाट अनुमति लिएर यस्तो सेवा सञ्चालन गरेका छन् ।

आफूलाई पायक पर्ने कुनै पनि कम्पनीमा गएर डिम्याट खाता खोल्न सकिन्छ । त्यसका लागि पहिले लगानीकर्ताले एउटा फोटो र नागरिकताको प्रतिलिपी लिएर डिम्याट खाता खोल्न कुनै डीपीमा जानुपर्छ । नाबालकको हकमा भने उसको फोटो, जन्मदर्ताको फोटोकपी, संरक्षकको फोटो, नागरिकताको फोटोकपी र बैंक खाता नम्बर चाहिन्छ । दोलखाको जिल्लाभित्रै बस्नेहरूले सदरमुकाममा ब्रोकर सहित बैंकका १४ वटा र सदरमुकाम बाहिर १६ वटा बैंक शाखाबाट खाता खोल्न सकिन्छ ।

एकजना व्यक्तिले बढीमा दुई वटासम्म डिम्याट खाता खोल्न सकिन्छ तर दुई वटा खाता हुँदैमा एकजना व्याक्तिले आइपिओमा दुइटा आवेदन दिन पाउँदैन । तसर्थ, दुइटा खाता खोल्नुको कुनै औचित्य हुँदैन । आफूसँग कुनै कम्पनीको सेयर नभए पनि डिम्याट खाता खोल्न सकिन्छ । खाता खोलिसकेपछि लगानीकर्तालाई निक्षेप सदस्यले १६ अंकको हितग्राही परिचयपत्र नम्बर (बिओआईडी) र आवश्यकता अनुसार चेकबुक प्रदान गर्दछन् ।

आइपिओमा स्थानीयलाई डिम्याटबिना आवेदन गर्न दिँदा अहिले त्यो सास्ती भोग्दै छन् । तथापि, फेरि धेरै स्थानीय हकप्रदबाट वञ्चित हुने अवस्था भएपछि दोलखाका राजनैतिक नेता, जनप्रतिनिधि, नागरिक समाजले पुरानै माग दोहोर्याएका छन् । सकेसम्म डिम्याट खाता खोल्न कुनै कारणबस डिम्याट खाता खोल्न नभ्याएकाहरूका लागि पनि हकप्रदबाट वञ्चित नगराउने निर्णय समेत भएको छ । डिम्याट खाता नभए तापनि हकप्रद हाल्न पाइन्छ भनेर ढुक्क भएर चाँही नबसौं भविष्यमा बोनस र लाभांश प्राप्त गर्न डिम्याट खाता अनिवार्य नै भएकाले पछि फेरि झन्झट व्यहोर्नुभन्दा अहिले नै डिम्याट खाताबाटै आवेदन गर्दा नै बुद्धिमानी हुन्छ ।