विद्युत अपडेट

  • प्राधिकरण : ९६३९ मे.वा.घन्टा
  • सहायक कम्पनी : २१५५ मे.वा.घन्टा
  • निजी क्षेत्र : ३१८२८ मे.वा.घन्टा
  • आयात : मे.वा.घन्टा
  • निर्यात : ९६४९ मे.वा.घन्टा
  • ट्रिपिङ : १५० मे.वा.घन्टा
  • ऊर्जा माग : ३४१२२ मे.वा.घन्टा
  • प्राधिकरण : मे.वा.
  • सहायक कम्पनी : मे.वा.
  • निजी क्षेत्र : मे.वा.
  • आयात : मे.वा.
  • निर्यात : मे.वा.
  • ट्रिपिङ : मे.वा.
  • उच्च माग : १८१४ मे.वा.
२०८१ कार्तिक २१, बुधबार
×
जलविद्युत सोलार वायु बायोग्यास पेट्रोलियम अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु ऊर्जा दक्षता उहिलेकाे खबर हरित हाइड्रोजन ईभी सम्पादकीय बैंक पर्यटन भिडियो छापा खोज प्रोफाइल ऊर्जा विशेष ऊर्जा

परिचय

सीमापार ऊर्जा व्यापारको प्रक्रिया नयाँ होइन; बंगलादेश र नेपाल बीचको हालको बिजुली व्यापारमा भएको प्रगतिले  यसलाई प्रष्ट देखाउँछ। विश्वभर यस प्रकारका व्यापारका थुप्रै उल्लेखनीय उदाहरणहरू छन् । उदाहरणका लागि, युरोपेली ऊर्जा बजारमा फ्रान्स, जर्मनी र स्वीट्जरल्याण्ड जस्ता देशहरूले आपसमा विद्युत् सञ्जालहरूको आदानप्रदान गरेर ऊर्जा उपयोगिता बढाएका छन् । सन् २०१८ मा आयात भएको कूल बिजुलीको ९.१% हिस्सा युरोपेली देशहरूले गरेको सीमा-पार व्यापार थियो । तुलनात्मकरूपमा सन् २०१८ मा अफ्रिकामा ४.५%, मध्यपूर्वमा २.२%, अमेरिकामा १.९% र एसियामा ०.६% मात्र थियो ।


त्यस्तै, क्यानडाको जलविद्युत् स्रोतहरूले उत्तर अमेरिकामा रहेको अमेरिका र क्यानडाबीचको बिजुली व्यापार सम्झौताका कारण अमेरिकाको ऊर्जा सन्तुलनमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याएका छन् । अन्तर्राष्ट्रिय ऊर्जा एजेन्सी (आईईए) का अनुसार, सन् २०१८ मा विश्वका देशहरूले गरको सीमा-पार बिजुली व्यापार कूल आपूर्तिको २.८% अर्थात् ७२८ टेरावाट घण्टा थियो, जुन २०१० को तुलनामा २४% ले वृद्धि भएको थियो ।

यही विश्वव्यापी प्रवृत्तिलाई पछ्याउँदै, बंगलादेश र नेपालले भारतको माध्यमबाट हालै बिजुली व्यापारमा ठूलो प्रगति गरेका छन्, जसले आर्थिक एकीकरण र ऊर्जा सुरक्षा दुवैका लागि अवसरहरू सिर्जना गरेका छन् । यस गतिलाई अझ सुदृढ गर्दै नेपालले युरोप र उत्तर अमेरिकाजस्ता साझा स्रोतहरू र सहकारी भावना अनुकरण गर्न सक्छ, जसले दक्षिण एसियामा महत्त्वपूर्ण ऊर्जा निर्यातकर्ताको रूपमा आफ्नो भूमिका स्थापित गर्न र यस क्षेत्रको ऊर्जा स्थिरतामा योगदान पुर्‍याउन सक्छ ।

जलस्रोतको अथाह भण्डार भएको देश नेपालले विद्युत् बेचेर धनी हुने सपना देखेको दशकौं भयो । केही वर्षदेखि भारतलाई बिजुली बेचेर केही अर्ब कमाएको चर्चा चुलिरहेको । यो बेलामा नेपालको बिजुलीले दुई देशको क्रस बोर्डर विद्युत् व्यापारलाई त्रिपक्षीयरूपमा अर्को राष्ट्र बंगलादेशसम्म व्यापारको सञ्जाल बढाएकोमा देशभरि नौलो उमङ्ग छाएको छ । पछिल्ला वर्षहरूमा दक्षिण एसियाली राष्ट्रहरू बीचको बिजुली व्यापारमा उल्लेखनीय वृद्धि भएको छ, विशेष गरी बंगलादेश, भारत र नेपालबीचको सहकार्यमा ध्यान केन्द्रित गरिएको छ ।

नेपालले सन् २०३० सम्म २८,५०० मेगावाट बिजुली उत्पादन गर्ने उच्च लक्ष्य लिएको छ, जसमा १०,००० मेगावाट भारतमा, ५,००० मेगावाट बंगलादेशमा निर्यात गरिने उल्लेख छ । बाँकी १५,००० मेगावाट स्थानीयरूपमा उपयोग गरिने भनिएको छ । यस लेखले बंगलादेश र नेपाल बीचको बिजुली व्यापारका सम्भावनाहरू र चुनौतीहरूको अध्ययन गरेको छ, जसमा प्रसारण लाइन सुधार गर्न र विद्युत् उत्पादन, प्रसारण, र व्यापारका लागि सार्वजनिक-निजी साझेदारी (पीपीपी) मोडलहरूको प्रयोगलाई प्रवर्द्धन गर्ने सिफारिस गरिएको छ ।

विद्युत् व्यापारको पृष्ठभूमि

नेपालको जलविद्युत् स्रोत र विशेषत: भारतसँगको भू-राजनीतिक सम्बन्ध, नेपालको ऊर्जा व्यापारको इतिहाससँग गहिरो रूपमा जोडिएका छ । भारत नेपालको बिजुली निर्यातका लागि व्यापार साझेदार र मार्ग हो र द्विपक्षीय सम्झौताहरूले भारतसँगको सीमा-पार विद्युत् व्यापारलाई व्यवस्थापन गरेका छन् । यद्यपि, नेपालले अझै बंगलादेशसँगको बिजुली व्यापारको सम्भावनालाई पूर्ण रूपमा उपयोग गरेको थिएन । हालै भएको यो  त्रिपक्षीय सम्झौताका क्रममा ऊर्जा, जलस्रोत मन्त्री दीपक खड्काले भनेका छन्- नेपाल-बंगलादेश बीच विद्युत् व्यापार सम्झौता सम्पन्न नेपाल विद्युत् प्राधिकरण, बंगलादेश पावर डेभलपमेन्ट बोर्ड (बीपीडीबी) र भारतीय विद्युत् व्यापार निगम (एनभीभीएन) बीच त्रिपक्षीय विद्युत् बिक्री सम्झौता (पीएसए) मा हस्ताक्षर भएकोमा अत्यन्तै उत्साहित छु ।

उक्त सम्झौताले भारतीय ग्रीड प्रयोग गरी नेपाल र बंगलादेशबीच विद्युत् व्यापारलाई सहज बनाउँदै नेपालको विद्युत् व्यापार प्रयासमा एक महत्त्वपूर्ण कोसेढुंगा साबित भएको पनि मन्त्रीले उल्लेख गरेका छन् । यसले पहिलो पटक, नेपालले सीमापार विद्युत् व्यापारका लागि ढोका खोलेको छ, जसले भविष्यमा सहकार्यका लागि मार्ग प्रशस्त गरेको छ । यस सम्झौता अन्तर्गत, नेपालले जुनदेखि नोभेम्बरसम्म बंगलादेशलाई ४० मेगावाट जलविद्युत् निर्यात गर्नेछ । यस पहलले त्रिपक्षीय सम्बन्धलाई मात्र सुदृढ गर्दैन, भविष्यमा महत्त्वपूर्ण विद्युत् व्यापारका अवसरहरूका लागि पनि मार्ग प्रशस्त गर्ने पनि मन्त्री खड्काको उद्घोष छ ।

बहु-क्षेत्रीय प्राविधिक र आर्थिक सहयोगका लागि बंगालको खाडीको पहल (बिम्स्टेक), जसले बंगलादेश, भारत र नेपालसहित सदस्य राष्ट्रहरूबीच ऊर्जा सहयोग सुधार गर्ने लक्ष्य राखेको छ । यो क्षेत्रीय ऊर्जा सहकार्यका लागि एक प्रमुख ढाँचा पनि हो । साथै, दक्षिण एसियाली ऊर्जा एकीकरणका लागि दक्षिण एसिया क्षेत्रीय पहल (सारी/ई) ले पनि दक्षिण एशियामा ऊर्जा व्यापारलाई सहज बनाउँन ठूलो भूमिका खेलेको छ । यी दुवै फ्रेमवर्कले दिगो ऊर्जा विकास र एकीकरणलाई मार्ग प्रशस्त गर्दछन् ।

प्रसारण मार्गमा पुनर्विचार

हाल ६५० किलोमिटर लामो, अत्यधिक जटिल र अप्रभावी ऊर्जा प्रसारण लाइनले भारतको मुजफ्फरपुर हुँदै बंगलादेशको भेरामरासम्म बंगलादेश र नेपाललाई जोड्छ । यस मार्गमा प्रसारण र वितरण घाटा उच्च छ, जसले दुई देशबीचको कूल विद्युत् व्यापारको प्रभावकारिता घटाउँछ । यो प्रसारण मार्गलाई झापा जिल्लाको (आनारमनी) बाट फूलबारीसम्मको सबैभन्दा छोटो र सरल मार्गले प्रतिस्थापन गर्न सकिन्छ । यसले ६५ किलोमिटरको लम्बाइमा झापा-बिर्तामोड-फूलबारी मार्गमार्फत बिजुली व्यापारलाई थप प्रभावकारी बनाउने छ ।
पीपीपी मोडल

हाल क्षेत्रीय बिजुली व्यापार प्रायः सरकार-देखि-सरकार (जीटूजी) मोडलद्वारा सञ्चालित छ तर पीपीपी मोडलले नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्न र विद्युत् क्षेत्रमा थप लगानी आकर्षित गर्न मद्दत गर्न सक्छ । पीपीपी मोडलले सरकारी र निजी क्षेत्रबीच जोखिम र जिम्मेवारी बाँडफाँड गरेर विदेशी कम्पनीहरू र लगानीकर्ताको संलग्नतालाई बढावा दिन्छ । बढाउन आवश्यक पनि छ ।

क्षेत्रीय सहकार्य: भविष्यको दृष्टिकोण

नेपालको बिजुली व्यापार रणनीतिको मुख्य लक्ष्य क्षेत्रीय एकीकरण हुनुपर्छ । त्रिदेशीय र द्विपक्षीय सम्झौताहरू लाभदायक भए पनि नेपालले बढी क्षेत्रीय पहुँच प्राप्त गर्न सकेमा उसले बिजुली निर्यातको सम्भावना अझ बढाउन सक्छ । बिम्स्टेक, सार्क र सारी/ई फ्रेमवर्कले दक्षिण एसियाको ऊर्जा बजारलाई अधिक सुदृढ र एकीकृत बनाउन प्रोत्साहित गरेका छन् । नेपालले नजिकका अन्य राष्ट्रहरूसँग पनि ऊर्जा व्यापार सम्झौता गर्न आवश्यक छ, जसले दिगो विकास र आर्थिक प्रगतिको मार्गलाई थप सुदृढ पार्न मद्दत गर्न सक्छ।

निष्कर्ष

नेपालको भारत  बंगलादेश र चीनसम्म ऊर्जा व्यापारको ठूलो सम्भावना छ । यद्यपि, यस व्यापारको अधिकतम उपयोगका लागि प्रसारण मार्गहरू पुनःनिर्धारण गर्नु र प्रसारण घाटालाई यथार्थपरकरूपमा गणना गर्नु अत्यावश्यक छ । पीपीपी मोडेलका विकल्पहरू अन्वेषण गर्नु पनि नयाँ लगानीका अवसरहरू खोल्न आवश्यक छ । नेपालले बिम्स्टेक र सारी/ई जस्ता क्षेत्रीय हबहरू प्रयोग गरेर आफ्नो विद्युत् निर्यात क्षमता बढाउन र क्षेत्रीय ऊर्जा सुरक्षालाई सुदृढ गर्न सक्छ । झापा-बिर्तामोड-फूलबारी जस्ता छोटा लाइनहरूले प्रसारण घाटा घटाउन सक्छन् र थप आर्थिक र प्रभावकारी व्यापार सुनिश्चित गर्न सक्छन् ।

पीपीपी मोडलले नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्दै लगानीहरू आकर्षित गर्न सक्छ, जसले गर्दा नेपालले जलविद्युत् स्रोतको उचित उपयोग गर्न सक्छ । मन्त्री खड्काले चीनसँग बिजुली व्यापारको सम्भावना अन्वेषण गर्ने योजनालाई पनि प्रकाश पारेका छन् । यस योजनालाई कार्यान्वयन गर्न सकेमा नेपालको सीमापार व्यापारको सञ्जाल अझ सुदृढ हुनेछ, जसले क्षेत्रीय ऊर्जा सुरक्षामा सुधार ल्याउनेछ । साथै, नेपाललाई दक्षिण एसियाको ऊर्जा बजारमा एक प्रमुख खेलाडीको रूपमा स्थापित गर्नेछ ।

लेखकद्वय, न्यौपाने ऊर्जा उद्यमी हुन् भने बेलायतको स्वान्जी युनिभर्सिटीबाट विद्यावारिधि गरेका पौड्याल बेलायत र नेपालमा ऊर्जा अनुसन्धानका क्षेत्रमा सक्रिय छन् ।

प्रतिक्रिया दिनुहोस

© 2024 Urja Khabar. All rights reserved
विज्ञापनको लागि सम्पर्क +९७७-१-५३२१३०३