विद्युत अपडेट

  • प्राधिकरण : ९६९७ मे.वा.घन्टा
  • सहायक कम्पनी : २१४९ मे.वा.घन्टा
  • निजी क्षेत्र : २७५४८ मे.वा.घन्टा
  • आयात : मे.वा.घन्टा
  • निर्यात : ८०६६ मे.वा.घन्टा
  • ट्रिपिङ : ८० मे.वा.घन्टा
  • ऊर्जा माग : ३९४७४ मे.वा.घन्टा
  • प्राधिकरण : मे.वा.
  • सहायक कम्पनी : मे.वा.
  • निजी क्षेत्र : मे.वा.
  • आयात : मे.वा.
  • निर्यात : मे.वा.
  • ट्रिपिङ : मे.वा.
  • उच्च माग : १८३० मे.वा.
२०८१ मङ्सिर ६, बिहिबार
×
जलविद्युत सोलार वायु बायोग्यास पेट्रोलियम अन्तर्राष्ट्रिय जलवायु ऊर्जा दक्षता उहिलेकाे खबर हरित हाइड्रोजन ईभी सम्पादकीय बैंक पर्यटन भिडियो छापा खोज प्रोफाइल ऊर्जा विशेष ऊर्जा

प्रा.डा. राजेश सैंजु तथा डा. मन्दिरा सैंजु दशकौंदेखि जर्मनीमा बसोबास गर्दै आएका छन् (उनीहरू दुवै इन्जिनियर हुन्) । ऊर्जाका विभिन्न आयाममा काम गर्दै अध्यापन तथा अनुसन्धानमा समेत उनीहरू सक्रिय छन् । विदेशमा रहेर पनि नेपालको नवीकरणीय ऊर्जा विकासमा काम गर्दै आएका उनीहरूले हालै त्यहाँ एउटा नयाँ कम्पनी स्थापना गरेका छन् । जुन कम्पनीले हरित हाइड्रोजन तथा नवीकरणीय ऊर्जाका क्षेत्रमा जर्मनीबाट विकसित प्रविधि भित्र्याउने, त्यसमा परामर्श सेवा प्रदान गर्ने र यसलाई व्यावसायिक चरणमा विकास गर्न सहयोग गर्ने लक्ष्य राखेको छ । यही सन्दर्भमा ऊर्जा खबरले इन्जिनियर द्वयसँग कुराकानी गरेको छ :

यहाँहरूले भर्खरै जर्मनीमा रि–विनजोल नामको कम्पनी स्थापना गर्नु भएको छ । यो कस्तो प्रकारको कम्पनी हो ?

जर्मनीमा धेरै वर्ष बसेर विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय कम्पनीमा काम गरियो । नवीकरणीय ऊर्जाको क्षेत्रमा जे–जति अनुभव हासिल गरियो, त्यो ज्ञान, सीप र प्रविधि नेपालमा भित्र्याउने चाहना छ । यसको पहिलो उद्देश्य काठमाडौँ विश्वविद्यालय (केयू) जस्ता शैक्षिक क्षेत्रमा त्यो ज्ञान हस्तान्तरण गर्दै व्यावसायिक दृष्टिले समेत अगाडि बढाउने हो । यो उद्देश्य पूरा गर्न रि–विनजोल इनर्जी जीएमबीएच स्थापना गरिएको छ । नेपाललाई चाहिने सम्पूर्ण इन्जिनियरिङ परामर्श सेवा अर्थात् जर्मन प्रविधि नेपालमा भित्र्याउने यसको मुख्य लक्ष्य हो ।

नवीकरणीय ऊर्जा क्षेत्रमा दिगो विकास गर्ने, यसबाट हरित हाइड्रोजन उत्पादन गर्ने लगायत गतिविधि कसरी विस्तार गर्ने भन्ने योजनाका साथ हामीले काम गरिरहेका छौँ । साथै, नेपालमा ऊर्जा आयात कसरी कम गर्न सकिन्छ ? यो पक्षमा सहयोग गर्ने उद्देश्यमा केन्द्रित रहेर कम्पनीले काम गर्नेछ । हामीसँग धेरै कम्पनीहरू जोडिएका छन्, जसले अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा काम गरिरहेका छन् ।

तपाईंहरूले स्थापना गरेको कम्पनीले तत्कालै त नतिजा देखिने गरी काम गर्न नसक्ला तर मध्यकालीन समयमा कसरी काम गर्ने योजना बनाउनु भएको छ ?

हामीले ५ वर्षलाई मध्यकालीन समय मानेका छौँ । त्यो समयभित्र २.४ मेगावाटको पनौती जलविद्युत् केन्द्रलाई सौर्य विद्युत्‌सँग हाइब्रिड गरेर एउटा परीक्षण योजनाको रूपमा विकास गर्न केयूसँग छलफल भइरहेको छ । त्यसका लागि केएफडब्लू, जीआईजेड जस्ता गैरनाफामुखी दाताहरूको खोजी पनि गरिएको छ । यस्तै, दोस्रो चरणमा एउटा सञ्चालनमा आएको १० मेगावाटसम्मको जलविद्युत् आयोजना लिएर हरित हाइड्रोजन र रासायनिक मल उत्पादन गर्ने योजना छ । सौर्य विद्युत्‌लाई प्राथमिकताका साथ विकास गर्न सहयोग पुर्‍याउनेतर्फ पनि सोचेका छौँ । जसले व्यक्तिगतरूपमा घरघरमा सौर्य विद्युत् उत्पादन गरेका छन्, उनीहरूले खपत गरेर बचेको विद्युत् जम्मा गरी अन्य प्रयोजनमा लैजान सकिन्छ ।

नेपालमै अन्य जर्मन कम्पनीले पनि काम गरिरहेका छन् । यहाँहरूको मुख्य प्राथमिकता कुन क्षेत्रमा हो ?

पानी, हावा, घाम, जियो–थर्मल, बायोमास धेरै नवीकरणीय ऊर्जाका स्रोत छन् । नेपालको हकमा हामीले जुगौँदेखि सुन्दै आएको नवीकरणीय ऊर्जाको स्रोत पानी अर्थात् जलस्रोत हो । यसबाट उत्पादित जलविद्युत् नै नवीकरणीय ऊर्जा हो । नेपालमा सौर्य विद्युत् उत्पादनको पनि प्रचुर सम्भावना छ । अतः जलविद्युत् र सौर्य विद्युत्‌मा उपयोग हुने आधुनिक प्रविधि र सीप भित्र्याउने हाम्रो ध्येय रहेको छ । हामीले रोजेको अर्को क्षेत्र हाइड्रोजन हो । जलविद्युत् र सोलारबाट उत्पादित विद्युत् बढी हुने अवस्था भइसकेको छ । नेपाल सरकारले लिएको विद्युत् विकासको लक्ष्य पूरा भएमा सन् २०४० मा २० हजार मेगावाट जलविद्युत् बढी हुने अनुमान छ ।

यो बढी हुने जलविद्युत् प्रयोग गरी हामीले हाइड्रोजन उत्पादन गर्न सक्छौँ । यो ग्यास यातायातदेखि घरायसी प्रयोजन (कुकिङ) लगायत क्षेत्रमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । हाइड्रोजनले लामो समयसम्म विद्युत् भण्डारण गर्न सक्छ । भण्डारित विद्युत् पुनःप्रयोग गर्न सकिन्छ । मुख्यतः जलविद्युत्, सौर्य विद्युत् र हाइड्रोजनमा काम गर्ने हाम्रो लक्ष्य हो ।

यी क्षेत्रमा यहाँहरूले परामर्श सेवा प्रदान गर्ने कि प्रविधि भित्र्याउने हो ?

हाम्रो पहिलो उद्देश्य त परामर्श सेवा प्रदान गर्ने नै हो । विश्व बजारमा भर्खर आएको नयाँ प्रविधि कसरी भित्र्याउने ? मानौं, कुनै जलविद्युत् आयोजनाले बढी भएको विद्युत् भण्डारण गर्न हाइड्रोजन विकास गर्ने योजना अघि बढायो । यो प्रविधि कसरी ल्याउने ? कसरी जडान गर्ने ? भण्डारित हाइड्रोजन कसरी उपभोक्ता समक्ष पुर्‍याउने ? यी काममा हामीले परामर्श सेवा प्रदान गर्नेछौँ । यसका  लागि जर्मनीमा विकास भइरहेको प्रविधि नेपालमा भित्र्याउने हो ।

हाइड्रोजन विकासको बहस र छलफल निरन्तर हुँदै आएको छ । यसलाई व्यवहारिकरूपमा प्रयोगमा ल्याउन त्यति सजिलो छ ?

नेपालमा बर्खाको समयमा उत्पादित ५/६ सय मेगावाट विद्युत् बढी भइरहेको छ, जुन प्रयोगमा आउन सकेको छैन । हिउँदमा भने अभाव छ । आजको आजै गार्हस्थतर्फ विद्युत् खपत बढाउन सकिँदैन । सोचे अनुसार विद्युतीय सवारी पनि प्रयोगमा नआउन सक्छन् । घरघरमा विद्युतीय चुलोको प्रयोगलाई लक्ष्यअनुसार बढाउन नसकिएला । यस्तो अवस्थामा तत्कालका लागि बिजुली बढी बिजुलीमार्फत रासायनिक मल उत्पादन तथा भण्डारण गरेर हिउँदको अभाव पूर्ति गर्न सकिन्छ । यसो गर्न सकेमा हिउँदमा भारतबाट कम विद्युत् आयात गरे पुग्छ ।

मानौं, बर्खामा १ हजार मेगावाट विद्युत् बढी भयो । कसरी प्रयोग गर्ने ? हाइड्रोजन उत्पादन गरेर पनि त्यसको बजार हुन्छ कि हुँदैन ? हाइड्रोजन उत्पादन, प्रयोग र बजारिकरण गर्न नेपालमा नियामकीय निकाय छैन । त्यसको कार्यान्वयन गर्ने संस्था तोकिएको छैन । सरकारले छिटोभन्दा छिटो त्यसमा काम गर्नुपर्छ । अतः बढी हुने विद्युत्‌लाई हामीले हाइड्रोजनमा रूपान्तरण गर्नुको विकल्प छैन ।

परीक्षणका लागि मात्रै भए पनि नेपालमा हाइड्रोजन प्रविधि ल्याउनैपर्छ । भविष्यमा नेपालले आयातित ऊर्जा विस्थापित गर्ने रणनीति राखेको हो भने यो प्रविधि सम्भव छ । आजैदेखि काम शुरू गरौँ । यही पक्षलाई मनन् गर्दै हामीले विद्युत् प्राधिकरण र केयूसँगको सहयोगमा पनौती जलविद्युत् केन्द्रमा काम गर्ने योजना बनाएका छौँ । पनौती हाइड्रोजन उत्पादनका लागि आकर्षक नहुन सक्छ तर सरकार, शैक्षिक संस्था, विद्यार्थी, निजी क्षेत्र तथा सरोकारवाला सबैका लागि परीक्षण गरेर देखाउन उपयुक्त आयोजना हुन सक्छ । निजी क्षेत्र जसले हरित हाइड्रोजन विकासका क्षेत्रमा काम गर्न चाहन्छ, उसलाई हामी पूर्णरूपमा सहयोग गर्न चाहन्छौँ ।

नेपालमा नियामक निकायदेखि कार्यान्वयन गर्ने संस्थासम्म छैन । त्यसको पूर्वाधार बनाउन अझै लामो समय लाग्ला । यस्तो अवस्थामा यहाँहरूले सोचे जसरी हाइड्रोजन विकासले गति लिन्छ त ?

मुख्यतः नियामक निकाय नभएसम्म लगानीकर्ताले लगानी गर्दैनन् । उपभोक्ताले उपयोग पनि गर्न सक्दैनन् । अवस्था गाह्रो छ तर जसरी प्रारम्भिक काम भइरहेको छ, अन्तर्राष्ट्रिय संघ–संस्थाले समेत चासो देखाइरहेका छन् । नेपालका निजी क्षेत्रको उतिकै चासो छ । केही अप्ठ्यारा परिस्थिति भए पनि यो क्षेत्र अगाडि बढ्छ भन्नेमा हामी विश्वस्त छौँ । नियामक निकाय नभए पनि परीक्षणकै लागि उपकरण बनाएर देखाउन सक्नु पर्‍यो । वित्तीयरूपमा हरित हाइड्रोजन उत्पादन तत्कालका लागि सम्भाव्य नहोला तर यसमा आजैबाट काम गर्नुपर्छ । हामीले पानीबाटै ग्यास बनाएर भान्सामा प्रयोग गर्न सक्छौँ, यातायातमा ऋइद्द रहित सेवा पुर्‍याउन सक्छौँ । किन विदेशबाट दूषित ग्यास र तेल आयात गर्ने ? सरकारले ग्रीन हाइड्रोजन नीति, २०८० बनाएको छ । विस्तारै अरू काम पनि हुँदै जाला ।

तपाईंहरू लामो समयदेखि जर्मनीमा बस्दै आउनु भएको छ । त्यहाँ हरित हाइड्रोजन विकास, यसको मूल्य, उपयोग र बजारिकरणको अवस्था कस्तो छ ?

जर्मनीका लागि हाइड्रोजन नयाँ कुरा होइन । लामो समयदेखि विभिन्न क्षेत्रमा प्रयोग हुँदै आएको छ । यद्यपि, त्यो ‘ब्ल्याक’ वा ‘ब्लू’ हाइड्रोजन हो, जुन जर्मनीमा उत्पादन नगरी बाहिरबाट आयात गरिन्छ । पछिल्लो समय रसिया–युक्रेन युद्धले ग्यास आयात रोकियो । मूल्य आकाशियो । अर्कोतर्फ, विश्व कालो हाइड्रोजनबाट हरित हाइड्रोजनतर्फ रूपान्तरण हुँदैछ । यो समयमा जर्मनीलाई पनि हरित हाइड्रोजनको खाँचो छ ।

अहिले, हरित हाइड्रोजनका लागि ५०–६० टेरावाट घन्टा बराबरको बिजुलीको खाँचो छ । यही सन्दर्भमा जर्मनी सरकारले विभिन्न हाइड्रोजन रणनीतिहरू ल्याइरहेको छ । जसअनुसार सन् २०४५ सम्म कार्बन उत्सर्जन शून्यमा झार्ने एउटा रणनीति हो । अहिले जर्मनीमा सौर्य विद्युत्को जडित क्षमता ८० हजार मेगावाट बराबर पुगेको छ । ६० हजार मेगावाट बराबर जलविद्युत् छ । ठूलो परिमाणमा वायु ऊर्जा पनि विकास भइरहेको छ ।

ती सबैले पनि पुग्ने अवस्था छैन । किनकि, सौर्य वा वायु ऊर्जाको उत्पादन समयअनुसार घटबढ भइरहन्छ । यी स्रोतको विद्युत् दिगो र भरपर्दो हुँदैन । त्यसैले क्यानडा, दक्षिण अफ्रिका, अष्ट्रेलिया, मोरोक्को जस्ता देशमा नवीकरणीय ऊर्जाका प्रविधि लगेर स्वच्छ ऊर्जा उत्पादन गरी आयात गर्ने अर्को रणनीतिका साथ जर्मनीले काम गरिरहेको छ । नेपाल पर्याप्त नवीकरणीय ऊर्जा उत्पादनको सम्भावनायुक्त देश हो । यद्यपि, नेपाल त्यो प्राथमिकतामा परेको छैन तर हामीले प्रयास गरिरहेका छौँ । जर्मनीले हाइड्रोजन साना भन्दा ट्रकजस्ता ठूला सवारी र औद्योगिक क्षेत्रमा व्यापकरूपमा प्रयोग गरिरहेको छ । हवाइजहाज, कन्टेनर पानीजहाजमा समेत प्रयोग भइरहेको छ । पूर्णरूपमा हरित हाइड्रोजनको व्यावसायिक चरणमा पुग्न जर्मनीलाई पनि समय लाग्छ ।

पछिल्लो समय हाइड्रोजन उत्पादनदेखि उपयोग र बजारका सन्दर्भमा धेरै अनुमान र प्रक्षेपण भएका छन् । धेरैलाई थाहै छैन । हाइड्रोजन र पानीमा फरक के छ ? पानीले गाडी चल्छ भनिन्छ तर कसरी ? हाइड्रोजन आफैँ पानी होइन । हाइट्रोजनबाट युरिया मल बन्छ भनिन्छ तर कसरी ? यो धेरैले बुझेका छैनन् । पहिला हाइड्रोजन र नाइड्रोजन ग्यासको मिश्रणबाट अमोनिया बन्छ । अमोनिया र कार्बनडाइअक्साइको मिश्रण गराएपछि बल्ल युरिया बन्छ । यी कुरा बोल्दा वा कागजमा लेख्दा सामान्य छ तर प्रयोगमा उतार्न कठिन । हामीले जर्मनी तथा विकसित देशका प्रयोगशाला तथा कारखानामा देखेका कुरा नेपालमा विकास गर्न सम्भव छ ।

नेपालले रासायनिक मल कारखाना खोल्ने विषयमा अध्ययन गर्दै आएको धेरै वर्ष भयो । ठोस परिणाम देखिएको छैन । यहाँहरू बाहिर बसेर अध्ययनसँगै काम गरिरहँदा नेपालको प्रयासलाई कसरी हेर्नु भएको छ ?

विकसित देशमा ग्रीन हाइड्रोजनबाट एमोनिया वा युरिया मल बनाउने प्रक्रिया औद्योगिक चरणमा गइसक्यो । नेपालमा अझै अध्ययन तथा अभ्यासमै छ । यही कारण नै हामीलाई एउटा परीक्षण गर्ने आयोजना आवश्यक परेको हो । हामीले त्यो आयोजनाका लागि पनौतीलाई हेरेका छौँ, जहाँ एमोनिया प्लान्ट राख्न सकियोस् । यसबाट विद्यार्थी, अनुसन्धानकर्ता, लगानीकर्ता, विकासकर्ता सबैका लागि काम लागोस् । त्यो हेरेर हरेकले विश्वास गरुन्, हरित हाइड्रोजनको व्यावसायिक विकास नेपालमा सम्भव छ ।

हाइड्रोजन कसरी बन्छ भन्ने विषयमा नेपालमा अधिकांशले अझै बुझेकै छैनन् जस्तो लाग्छ । यसलाई साधारण भाषामा कसरी बुझाउने ?

यो प्राविधिक कुरा हो । पानीलाई टुक्रयाउँदा H2 तथा O2 बन्छ । अर्को कुरा पनि बुझौँ, युरियाका लागि कार्बन डाइअक्साइड अपरिहार्य छ; जुन वायुमण्डलमा पर्याप्त छ । यो ग्यास पेट्रोल डिजेलका गाडी, सिमेन्ट फ्याक्ट्री वा ठूला औद्योगिक क्षेत्रबाट उत्सर्जन हुन्छ । युरिया बनाउनु भनेको कार्बन घटाउनु पनि हो । हाइड्रोजन ग्यास वा युरिया मल उत्पादन हुँदा एक त कार्बन उत्सर्जन हुँदैन । अर्को, उत्सर्जित कार्बन पनि ‘क्याप्चर’ हुन्छ । अहिले जर्मनीजस्ता देशहरू कार्बन ‘क्याप्चर’का उद्योग विकास गर्नतिर लागेका छन् ।

हाइड्रोजन उत्पादन गर्दा पानी टुक्र्याउन कति बिजुली आवश्यक पर्ला त ? कति लगानी गर्दा कति फाइदा हुन्छ ? यस्ता कुरा लगानीकर्ताले हेरिरहेका हुन्छन् । नेपालमा जति हाइड्रोजन बनाउन सकियो वा सौर्य विद्युत्को परिमाण बढाउँदै गयो, त्यति ऊर्जाको लागत कम हुँदै जान्छ । अहिले अमेरिकामा प्रतियुनिट ७ सेन्टमा बिजुली पाउने हो भने ५ डलरमा १ केजी हाइड्रोजन उत्पादन गर्न सकिने देखिएको छ । बजारको मार्जिन राख्दा एक किलो हाइड्रोजन १५–१६ डलरमा बिक्री भइरहेको छ ।

नेपालको सन्दर्भमा प्रतियुनिट ५ सेन्टमा बिजुली पाउने हो भने ३ अमेरिकी डलरमा एक किलो हाइड्रोजन उत्पादन गर्न सकिन्छ । ८० प्रतिशत हाइड्रोजन उत्पादनको लागत ऊर्जासँग जोडिएको हुन्छ । उपकरण, मर्मत सम्भार तथा सञ्चालन खर्च २० प्रतिशतमात्र हो । एक किलो हाइड्रोजनबाट एउटा कार सय किलोमिटरसम्म गुड्न सक्छ । अझ ठूला–ठूला यातायातका साधनमा यो निकै प्रभावकारी हुन्छ ।

हाइड्रोजनबाट के–के गर्न सकिन्छ ? कसरी भण्डारण हुन्छ ?

हाइड्रोजनलाई एमोनिया बनाएर भण्डारण गर्न सकिन्छ । सिलिण्डरमा भरेर राख्न सकिन्छ । अहिले त जमिनभित्र खनिजजन्य पदार्थ निकालेका गुफा र ओढारहरूमा भण्डारण गर्न सकिनेमा पनि अध्ययन भइरहेको छ । यसका बावजुत पनि नेपाल सुरुवात चरणमै छ । हामीले काम गर्दै जानुपर्छ ।

विश्वव्यापीरूपमा हाइड्रोजनको लेभलाइज्ड कस्ट (खूद लागत) कति देखिएको छ, जुन नेपालमा पनि लागू गर्न सकियोस ?

उपकरण बाहिरबाट ल्याउने हो । त्यसमा नयाँ–नयाँ प्रविधि आएका छन् । भविष्यमा हाइड्रोजनको व्यापार बढ्दै जाँदा नेपालमै पनि इलेक्ट्रोलाइजर एसम्बल गर्न सकिन्छ । त्यो इँटा आकारको हुन्छ । हाइड्रोजन उत्पादन ऊर्जाको लागतमै निर्भर हुने हुँदा जति सस्तो बिजुली भयो, त्यति सस्तो हुन सक्छ । पनौतीलाई परीक्षण आयोजनाका रूपमा लिँदा प्रतियुनिट २.५० देखि ३ रुपैयाँसम्म बिजुलीको मूल्य राखेका छौँ । यो भनेको निकै सस्तो हो ।

अन्त्यमा, हरित हाइड्रोजन विकासतर्फ रूपान्तरण हुन चाहने नेपालका जलविद्युत् तथा सौर्य विद्युत् प्रवद्र्धकलाई तपाईंको के सुझाव दिनुहुन्छ ?

यो क्षेत्रमा जे–जति विकासकर्ताहरू लागिरहनु भएको छ, अहिले केही समस्या देखिए पनि नआत्तिएर अगाडि बढ्नुहोस् । सन् २०४५ सम्म जर्मनीजस्तै नेपालले पनि शून्य कार्बन उत्सर्जनको लक्ष्य भेट्टाउनु छ । अतः ‘आयातित ऊर्जाको प्रयोग कम गरी नेपाल त्यो लक्ष्यमा पुग्न सफल हुन सक्छ’ भनेर देखाउनुपर्छ । यसैले म भन्छु– जलविद्युत्मा लगानी गरिरहनु भएका विकासकर्ताहरू सौर्य विद्युत्मा पनि अगाडि बढ्नुहोस् । तपाईंहरूलाई हाइड्रोजन वा अन्य प्रविधि जे चाहिन्छ, त्यसमा हामी सहयोग गर्न तयार छौँ । यसमा हामी विश्वास दिलाउन चाहन्छौँ ।

प्रतिक्रिया दिनुहोस

© 2024 Urja Khabar. All rights reserved
विज्ञापनको लागि सम्पर्क +९७७-१-५३२१३०३