रहौँला कहाँ, हिमालै नरहे !

उहिले आकाशमा मालचरीको लम्बेतान लस्कर देखिन्थ्यो । लाग्थ्यो– ती प्रकृतिका हुलाकी हुन्, समयको खबर बोकेर कतै टाढा जाँदैछन् । तत्क्षणै शरदयामका पालुवा पलाएको अनुभूत हुन्थ्यो । मौसममा मधुर धून बज्थ्यो । घामका न्याना किरण भुइँमा ओर्लेर बेसारे चरीजस्तै फर्‍याकफुरुक गर्थे । अहिले त्यस्तो छैन । शरदसम्म ग्रीष्म ऋतुको तापले ढुङ्गा पगाल्लाजस्तो हुन्छ । यो डोलायमान भूलोकमा सबै कुरा फेरिँदैछन् ।

दिन–रात, मौसम, झरी–बादल, पानी, बाढी–पहिरो, रुख–बिरुवा, पालुवा, खोलाको बहाब, हिमाल र हिउँको संरचना कुचक्रमा फस्दै गएको छ । स्थापित पर्यावरणीय चक्रहरू स्खलित हुँदैछन् । डरलाग्दा नरसंहारका मानकहरू उभिँदैछन् । चिन्तनको चुलीमा उभिएर दिमाग डुलाइरहँदा मैले साँझसम्म बझाङ बागथला पुग्नुपर्ने कुरा भुसुक्कै बिर्सेँछु ।

जानु छ, कालङ्गागाड (खोला) को किनारतिर । पहिले दार्चुलासम्म पुगेकै हुँ – शेरी, लटीनाथ, बलाँच हुँदै अविरल प्रवाहित चमेलियाको सङ्लो पानी दृश्यमा आइसकेको छ । म अघि नै उडेर उता पुगिसक्छु । नदेखेको कालङ्गागाड चमेलियासँग एकाकार भइहाल्छ । यता ज्यानकान्छोले बल्ल अत्तरिया छोड्दैछ ।

मोटर चढ्ने वित्तिकै गणेश चौधरीले हुइँक्याइहाले । अत्तरिया चोकबाट महेन्द्रनगर जाने बाटो देब्रे छोडियो । मोटर उत्तरतिर घुम्यो । ८० सालको असोज तेस्रो साता नाघिसके पनि गर्मीको हपहपी उस्तै छ । मैदानमा कायल बनाउने गर्मीको माथि डाँडातिर पुगेर हुर्मत लिनु छ । यहाँबाट उत्तर लागेपछि मेरो मन पुतलीजस्तै हावामा फुरफुर गर्छ । आफैँलाई बिर्सेर वायुलोकमा कावा खाइरहेको हुन्छु । धागो तानेजस्तो सरल रेखाकाङ्कित बाटो गोदावरी पुगेपछि बाङ्गिएर उकालो लाग्छ ।

यो ललितपुरको गोदावरी होइन, रङरङका फूलका बगैँचा छैनन् तर राम्रै सुविधायुक्त गाँस–बास होटेल छ । छेउकुनामा बारीका सुर्का बनाएर सारिएका फूलले होटेलको शोभा बढाएका छन् । वरपरका घना रुखहरूमा सुहागरातका युगलजस्तै लतालहरा टाँसिएका छन् । प्रकृतिले गाँसिदिएको तिनको प्रेम शायद यो धर्ती–आकाश रहँदासम्म मेटिँदैन । अचेल मानवीय प्रेम त घामपानी–घामपानी स्यालको बिहे भइसक्यो । रतिरागीय प्रेमबाग कल्पिँदै गोदावरीको सानो खोल्से पुल तरियो ।

वनको रन्को

पुल तर्दै गर्दा खोल्सामा प्लास्टिजन्य वस्तुको थुप्रो देखियो । यो त्यही सुकिलो होटेलको गोब्र्यान होला । त्यत्रो उद्यम गर्न जानेको विवेकले ‘खोल्सामा गोब्र्याउनु हुँदैन’ भन्ने चटक्कै बिर्सेछ । व्यावसायिक चेतले बुद्धिको भाँडोमा बिर्को लाउँदै गएको हो ? बुझिनसक्नु छ । अघिअघि कुलुलु बग्ने खोल्सीमा अहिले छिपछिपे पानी देखिन्छ । घना वन–जङ्गल भए पनि खोल्सी सुख्खाप्रायः छ ।

असोज–कात्तिकतिर जाडो पलाइसक्ने समय हो तर दुइटा सूर्य मिलेर आकाशबाट धर्तीमा आगोको मुस्लो खन्याएजस्तो हुन थालेको छ । खडेरी बढ्दो छ । वन साम्राज्य भनेर के गर्ने ? रसिलो नपाएर रुख, पात, हाँगाबिँगा, लहरा ओइलाएर लथ्रक्क छन् । कम्तीमा असोजमै त यस्तो नहुनु ! पुल नाघेर मोटर वनको घुम्तीबाटो उकालो चढ्दैछ । पछाडसिटे पासाले हात्तीसुँढे क्यामरा झ्यालबाट बाहिर निकालेर वन्यजीवन खिचिरहेको छ । पाटन मंगलबजारको पासा सुदूरको वन्यभूमि र यी डाँडाकाँडा देखेर चकित छ ।

यो उकालो बाटो, रुख–बिरुवा र हरिया डाँडासँगको आत्मीयता युगौँदेखिको लाग्छ । पारिपट्टि ठूला–ठूला रुखहरू लछारेर पहिरो लडेको देखिन्छ । शायद त्यो ढिस्कोमुनि पानीको जरुवा थियो, पहिरोले सुकायो । अनि तल गोदावरीको खोल्सी पनि सुक्यो । दुनियाँभर यस्तै छ । मोटर अलि माथि डाँडामा पुगेर रोकिन्छ । पासा ओर्लेर डाँडातिर क्यामराको थुतुनो सोझ्याउँछ । मोटा–मोटा साल, साज, खिर्रो र बेलका रुख त्यसैमुनि पातलो धैरेनीघारी । कान्ति हराउँदै गएजस्ता लाग्ने ती अनेक प्रजातिका रुखले हामीलाई हेरिरहेका छन् । तिनका ज्यान र हात–पाखुरामा बेरिएका भोर्लाका लहरा र हात्तीकाने पातले पङ्खा हम्किरहेका छन् । तिनै पातबाट रिमरिम प्राणवायु उत्पादन भइरहेछ ।

अचेल शुद्ध हावा पान गर्न शहरबाट कतै अग्ला चुलीतिर उक्लिनुपर्छ । हिमालतिर ठडिनुपर्छ । सङ्लो पानीको बहाब हेर्न धमिलिन बाँकी खोलाका किनारतिर ओर्लिनुपर्छ । यसैले त केही न केही काम पारेर म सुदूरपश्चिम सोझिइरहन्छु । यता आएपछि शुद्ध हरियालीले आँखाका ज्योति बढाएको अनुभूत हुन्छ । डाँडाका थुमथुममा बिसाउँदै पिङ खेल्ने हावासँगै बरालिन सकिन्छ । उकालो, ठाडो भीर र घुम्ती बाटोलाई हृदयमा सङ्गाल्दै स्मृतिको पल्लो छेउ पुग्न पाइन्छ । जहाँबाट बाल्यकालको देउराली देखिन्छ । त्यहीँ बसेर म पात बजाउँदै मनको बह गाउँछु । यसैले पनि मलाई सुदूरका यी कुमारी पाखा, वन–बुट्यान, भीरमा लर्किने खर, बन्सो र कतै मिलेका कतै नमिलेका ढुङ्गाका पहरा औधी मन पर्छ ।

नजिकै जोडी ढुकुर उडेका छन् । मयुर बासेको सुनिन्छ । तित्रा, बट्टाई, ठेउवा र अरू के–के चराहरूको चिरबिर बजिरहन्छ । न्याउली न्याउल–न्याउल गर्दै विरहमा आफ्नै नाम काढिरहन्छ । त्यसैमा मिसिएर वनकुखुरो बास्छ– कुखुरी काँ ! यसको स्वर घरकुखुरो भन्दा तिख्खर छ । साँझ नकुरी झ्याउँकिरी झ्याउँझ्याउँ गर्दैछन् । माथि सर्वाङ्ग आकाश नीरमसि पोतेजस्तै छ । त्यतैबाट च्याँच्याँ गर्दै चिबे चरी जमिनतिर ओरालो झरेको देखिन्छ ।

अघि–अघिको यात्राभन्दा यसपालि म बढी नै हर्षित छु तर प्राकृतिक लालीत्यमा देखिएको फिकापनले थोरै खल्लो पनि हुँदैछ । तैपनि, मन रमणीय पाखपाखै दौडेको छ । खरबारीमा बाबियो समातेर लर्केको छ । छङ्गाछुर भीरतिर हावाको पयो समातेर हेलिएको छ । घरीघरी बालाजोबनजस्तै उफ्रीउफ्री चरिरहेका बाख्राका पाठापाठीसँग नाङ्गैबुङ्गै नाचेको छ ।

भीरको घुम्ती बाटो, कोप्चेरा र खोचमा गुडेको मोटर हावासँगै उडेको भान हुन्छ । यो उडाइले घरीघरी आङ जिरिङ्ग–जिरिङ्ग बनाउँछ । यसरी उडाउन यताका चालकले उहिलेदेखि हात, खुट्टा र दिमागमा पाइन हालेर चम्काएका होलान् । तब न निर्धक्क र निर्भय छन् । मेरो मन मोटरको गतिभन्दा सयौँ गुना तेज छ । एउटा घुम्ती कटेर अर्कोतिर नसोझिँदै आँखा, मन र हृदयले सात चुलीपारि हिमाली दृश्य हेर्न भ्याइसक्छ ।

पाखामा गाई–गोरु चरेका छन् । बाटोछेउ र भीरतिर गोठालाहरू बाख्राको हूल धपाउँदै छन् । कहीँ बालाहरू हाँसिरहेका, नाँचिरहेका छन् । गोठाले जीवनजस्तो रस–बस फेरि कहाँ पाउनू ? कोही छपनीमा बसेर यौवनको भाका गाइरहेका छन् । ती गीतका भाव बुझ्छु । लयसँग हृदय गाँसिन्छ तर शब्दहरू फट्कार्न सक्दिनँ । त्यसले मलाई स्याङ्जातिर गाइने ख्याली भाका सम्झाउँछ । पाखातिर गोठाले जीवनको रौनकमा बेहोसिँदाका क्षणले हुरुक्क बनाउँछ र म गुनगुनाउँछु :

म छु डाँडाकाँडा
नानी रैछौ खोलीमा
बोलाउँदा नि बोलिन ...

भाव–लहरी

मोटरको गति एकातिर, मनको अर्कोतिर छ । म मन–लहरोमा बरालिएकै छु । बरालिन भुइँ नचाहिने, रुखको हाँगोको खाँचो नपर्ने । चराकोजस्तै पखेटा नभए पनि हुने । कस्ता पखेटा हालेर संसारका हरेक वस्तुभन्दा छिटो उड्छ, मन ? एक्कैछिनमा हिमालमा पुग्छ, वेग हानेर खोली किनारमा । थुम्कीमा उभिएर बाटो हिँडिरहेका यौवनासँग माया साट्न भ्याउँछ । कोहीसँग त नकच्चरो बनेर लहसिन्छ पनि । म यस्तै बहुलट्ठी मनसँग लठारिइरहँदा मोटर खानीडाँडा पुगिसक्छ ।

हिउँमा नुहाएर उडेको बतास नाभीको पिँधमा पुगेर फर्किएपछि खानीडाँडा पुगेको आभास हुन्छ । सिरसिरे चिसो बतास यहाँको परिचय हो । आउँदा–जाँदा धेरै पटक यहीँ बिसाएर पेटपूजा गरिएको छ । डोटी, डडेल्धुरा उक्लिँदा एकछिन यहाँ सुस्ताएर मनको भाका फिराइएन भने के नपुगे–नपुगेझैँ हुन्छ । यो तराईको औल छल्न आउनेहरूको सुरम्य धाम । मनुवाहरू तल तरतरी बगेका पसिना यता उक्लेर सुकाउँछन् । मनभरि, पेटभरि अघाउँछन् । कोही त मन–पेट र हृदय शीतल बनाउन मात्र आउँदैनन् । यौवनको चौलानी फाल्नसमेत आउँछन् । सुनिन्छ– यो उहिलेदेखिको उद्यम हो । आजपर्यन्त नियमित छ ।

दाम्रिन खोजेका पेट उकासेर हामी पुनः उकालो चढ्यौँ । म बाटोको दायाँबायाँ हेरिरहेको छु । बिजुलीका पोल आकाशतिर तन्केका छन् । पोलमा तानिएका तार तन्केका, लत्रेका त कहीँ तुर्लुङ्गिएका छन् । कुनै तारले रुखका हाँगा छोएका छन् । केही पोल भीरमा कोल्टे परेका छन् । तिनलाई उठाउने कोही देखिँदैन । यो बलाँच–अत्तरिया १३२ केभी प्रसारण लाइनले चमेलिया र नौगडगाडबाट उत्पादित बिजुली अत्तरियासम्म पुर्‍याउँछ । कालङ्गागाडको बिजुली ओसार्ने पनि यही हो । यसको रोगी हाल देखेर विद्युत्का हाकिमप्रति रिस उम्रिन्छ तर के गर्नु ? तिनले समयमा कुनै काम निप्ट्याउँदैनन् ।

ढलेका बिजुलीका पोल र रुखमा टाँसिएका तारले वरिपरि खेल्ने बालबालिका, गोठाला जोसुकैलाई छुन सक्छ । करेन्ट लागेर वैकुण्ठ हिँडेका घटना देशैभरि छन् । लम्पट विद्युते कर्मचारी सम्झिँदै बाटोमा आउने–जानेको खेलो हेर्दैछु । मोटरसाइकल ओरालो झर्दा छन्, कोही उकालिँदा । बीच–बीचमा मोटर, ट्रक, निजी कार भेटिने छुट्टिनेको दोहोरीलत्ता छ ।

केही माथि पुगेपछि फेरि भीरपाखा र गोठाला–गोठाली भेटिन्छन् । नेपाली जनजीवनको अस्तित्व यिनै र यस्तै पखेराहरू त होलान् ।

बतासे पिरती

गणेश मोटरको स्टेरिङ दायाँबायाँ नाचाउँदै मसँग गफिँदै छन्– सर यो भीर र जङ्गलतिर केटाकेटीका जोडी मस्तै भेटिन्छन् ।

ती मौसमी पिरती लाउनेहरू होलान् । अत्तरियाबाट उकालिने र डडेल्धुराबाट झरेर खानीडाँडा पुग्ने, भीरको कुना वा ढुङ्गाको छेल पारेर तिनले एक–एक पाउ काँचो मासुको विनिमय गर्लान् । जमाना बतासे पिरतीकै छ । यौवनको पानी फेर्नेका अगाडि हिजोका अमर प्रेमकथाको के अर्थ ! उहिलेका पिरतीका मर्मच्छेदी कथा र यो ‘लभ’को भोकमरी कसरी तौलिनु ?

गणेशले फेरि सुनाए– यहाँ केही दिनअघि एक जोडीलाई प्रहरीले नाङ्गै भेटेको रे !

त्यो सुनेर मलाई आश्चर्य लागेन । वन्यचेत भएकैले ‘मानव र रुख–बिरुवाबीच समता होस्’ भनेर ती नाङ्गिए होलान् । तथापि तिनले बुझ्नुपथ्र्यो, रुखका बोक्रा आफैँ लुगा हुन् । पात र हाँगाले छोप्नुपर्ने चिज छोपेकै हुन्छन् । रुख–बिरुवामा बैँस चढे पनि ती वसन्त ऋतुमा मात्र पत्कर उतारेर नाङ्गिन्छन् तर बोक्राले ज्यान ढाकेकै हुन्छन् । चेतनशील मनुवाले किन गति छोडेको होला ? कम्तीमा छोप्नुपर्ने ठाउँ छोपेर दिउँसै रामलीला नदेखाए हुनी ! म पछाडसिटे पासासँग गन्थनिन्छु ।

अगाडि भासुको भीर टुप्लुकिन्छ । उहिलेदेखि भेट भइरहने योसँग म भन्छु – आउँदा–जाँदा लाउँला पिरती ।

आँखाले भीरतिर इङ्गित गर्दै गणेशले अर्को रहस्य खोले– यी यहाँबाट एउटी केटीले फोटो खिच्ने नाममा आफ्नो ‘ब्वाई फ्रेन्ड’लाई धकेलिदिएकी रे ! धेरै दिनपछि लाश भेटेको रे !

सुन्ने वित्तिकै मेरो आङ जिरिङ्ग हुन्छ । उनले देखाएको ठाउँ उभिन मिल्ने थुम्को छ; तलतिर कहालिँदो भीर । कति निर्दयी प्रेमिका, आफ्नै प्रेमीलाई भीरबाट घुचेट्ने हिम्मत भएकी । कठै ! प्रेमी विचरोको पखेरु कसरी उड्यो हो ? भीरका ढुङ्गा, बुट्यान, वरपरका रुख र सिरसिरे हावा यो दृश्य देखेर रोए होलान् ! केटीले दुनियाँलाई त छली तर आफ्नै आत्मलाई छल्न सकी त ? प्रकृतिका आँखाले देखेको सत्य समयान्तरमा पक्कै उद्घाटित होला ।

त्यो केटी उसकी प्रेमिका हुँदै होइन । प्रेमले ज्यान पो दिन्छ, लिँदैन । कि उसले प्रेमको निरन्तरतामा क्रमभङ्ग गरी ! शायद प्रेमको सिद्धान्त, परिभाषा र कोमलतामा कलमी गरी । उत्तरचेतनाले भरिएका मन र दिमागहरू यसरी नै लठारिएर यौवनको देउराली नाघ्छन् । प्रेमको नाममा ज्यान लिनेहरू त स्वार्थको भाँडो बोकेर हिँड्ने यौनरोगी होलान् ।

उड्दै–उड्दै

गणेशले बाटो काट्न मोटरमा गीत बजाउँदैछन् । घरीघरी मसँग गफिन्छन् । पछाडसिटे पासा झ्यालबाहिर क्यमराको सुँड सोझ्याइरहेकै छ ।

भीर तिनै र उस्तै छन् । गोठालाका अनुहार त्यस्तै–उस्तै । पाखा–पखेरा र खोल्सी तिनै । म मेरो गाउँ सम्झिन्छु– सिँगारभञ्ज्याङबाट ओरालो झरिरहँदा भेटिने लाँकुरी, कटुस र चिलाउने घारी । घरी ओखलढुङ्गाबाट सोलुतिर उकालिँदाको सल्लेरी वन । स्मृतिमा बाक्लै टाँसिन्छ– पूर्वको इलामे उकालो उक्लेर फिदिम झरिरहँदाको चम्क्याइलो साँघुरो घुम्ती बाटो । कम्मर मर्काउँदै हिँडेका षोडशीजस्ता फिक्कल र फिदिमे ओराला कम्ता रमाइला होइनन् । त्यो ओरालो, यो उकालो उस्तै छ, मात्र झर्नु र चढ्नुको भेद ।

आजसम्म जहाँ–जहाँ पुगेको छु । ती जम्मै ताजा भएर आउँछन्– वन, पैदावर, हावापानीसँग गाँसिएको मानवीय लीला । यो सृष्टिको न्यानो छाप्रो पाएर ओत लागेको मान्छे प्रकृति र पर्यावरणप्रति निठूर बन्दैछ, प्रेमीलाई भीरबाट धकेल्ने प्रेमिकाजस्तै । उसले जथाभावी वन मासेको छ । भीर भत्काएको छ । विकासको नाममा कुठाउँमा डोजर धसेको छ ।

अब मोटर ओरालो गुड्दैछ । सालघारी सकिँदै, सल्लाका रुखहरू भेटिँदैछन् । सल्लाका सुरिला रुखमुनिको भुइँ नाङ्गो छ । सल्लाहरू अन्य रुख–बिरुवाका लागि खोरेत हुन् । आफू नजिक कुनैलाई फुल्न, फक्रिन, हुर्किन र अग्लिन नदिने तिनमा म निरंकुश शासकको विम्ब देख्छु । यसमा वनस्पति विज्ञानले के भन्छ कुन्नी ?

वन फँडानी

डोटी सुरु भएछ । फाट्टफुट्ट घर देखिँदैछन्, कतै स–साना दोकान ।

वन पातलो हुँदै घुम्तीबाटो तल–तल झर्दैछ । ठाउँ–ठाउँमा सल्ला, साल र कटुसका रुख ढलेका छन् । केही रुख चौतारीको ढल्केबरझैँ ढल्किएका । ढल्किनु पहिरो जाने पूर्वसङ्केत पनि हो । आराले गिँडेका सोझा रुख ठिक्क–ठिक्कका गोलियामा चाङ लागेका छन् । कहीँ वनै खाली गरी काटेर, गिँडेर, मुठारेका काठै–काठको हार छ । पुराना रुख काटेका ठाउँमा नयाँ बिरुवा रोपिएका छैनन् । त्यसो गर्ने सुरसार कतै देखिँदैन ।

वन सुरक्षार्थ वनपाले वा समुदायका वन–हेरालु उभिएका छैनन् । जताततै तस्करहरूको मात्र हस्को आउँछ । तल र माथिका तस्करहरूको मिलेमतो नभई मनपरी वन फँडानी किन हुन्थ्यो ? एक्कासि उहिले टेलिभिजनमा हेरेको मह जोडीको हास्य टेलिसिनेमा ‘वनपाले’ आँखामा टाँसिन्छ । वनपाले (मदनकृष्ण श्रेष्ठ) ले जथाभावी रुख कटान रोक्न मरिमेट्छ तर साधुराम (हरिवंश आचार्य) नामको तस्करकाअघि केही जोड चल्दैन । वनविनाश बढ्दै गएपछि वनपाले बहुलाउँछ । अन्ततः गाउँले मिलेर वृक्षारोपण गर्दै र बिरुवा हुर्किँदै जाँदा ऊ बौरिन्छ ।

अन्यत्रजस्तै कैलाली डोटीतिर पनि वनमासुवा, काठबेचुवा ‘साधुराम’हरूको जगजगी होला । तिनलाई कसले रोक्ने ? हुन त मुलुक तस्करहरूकै बगलीमा छ । बहुदल र पञ्चायत छान्ने ३६ सालको जनमत सङ्ग्रहकालदेखि नै यस्तो तस्करीकरण सुरु भयो । त्यतिबेलै चितवनजस्ता तराईका चारकोसे झाडी र घना वन धुस्नो फाँडिए । तिनै र यिनै त हुन्, यो सुवर्णभूमि बिटुल्याउने ।

वन फँडानी भयावह भएपछि १८औँ शताब्दीमा राजस्थान (भारत) मा रुख कटान रोक्ने आन्दोलन नै चल्यो । अमृता देवीले नेतृत्व गरेको आन्दोलनमा उनका ३ छोरीसहित ३ सय ६३ जनाले मृत्युवरण गरे । सन् १९७० तिर उत्तराखण्डस्थित अलकनन्दा नदीमा बाढी आएर नरसंहार भएपछि चन्डीप्रसाद भट्ट, सुन्दरलाल बहुगुनाले ‘चिप्को आन्दोलन’ चलाए, जसलाई गौरा देवीले उचाइमा पुर्‍याइन् । त्यसरी उत्तराखण्डस्थित रैणी गाउँको वन फँडानी रोकियो ।

अचम्म ! त्यो आन्दोलन साँध कटेर कैलाली, डोटी वा नेपालका कुनै गाउँतिर छिरेन । यसैले त उहिलेदेखिका यी हरिया वन नाङ्गिएर उजाड हुँदैछन् । सदुपयोग हुनै सकेन, तराईको सालघारी वा पहाडी वन । बूढा–पुराना रुख ढलेर कुहेर मरेका छन्; युद्धभूमिको जङ्गलमा मान्छेका लाशका खातजस्तै ।

तथ्य भन्छ– देशले काठ बेचेर मात्रै वार्षिक खर्बौ रुपैयाँ कमाउन सक्छ । नर्वे, ब्राजिल र अरबका मरुभूमिबाट काठ आयात हुन्छ तर यता वन फँडानी मात्र हुन्छ । सदुपयोग हुँदैन । तस्करले वन–हत्या गर्छन् । नाङ्गा डाँडापाखामा वृक्षारोपण छैन । ती ठाउँ धुलो उड्ने खोरिया पल्टेका छन् । शहरीकरणले समेत वन फँडानी बढाउँदैछ । कैलालीका पहाडी गाउँ र डोटीतिर समेत वनछेउमै बजार बसेका छन् । केही वर्षभित्र पक्कै यी डाँडापाखाहरू बाढी–पहिरोले विक्षिप्त बनाउनेछ ।

चिराचिरा डाँडापाखा

पारिपारि देखिएका भीरतिर रागेपाटे बाटोका आकार छन् । ठाउँ–ठाउँमा पहिरो गएको छ । ढिस्को र डाँडो भत्केको छ । तलतिरको गाउँ मृत्यु कुरेर बसेको आभास हुन्छ । अचेल अध्ययन÷अनुसन्धानबिना भीर काटेर घरआँगनमा बाटो पुर्‍याएका छन् । डाँडाको धुरीमा डोजर उकालेका छन् । कुना–कन्दरामा मोटर पुग्दा ग्रामवासी कसरी हर्षित नहुनु ? विकासको स्वाद चाख्न पाउनु तिनको अधिकार हो तर यो ज्यानमारा धन्दा हो– हिटलरको मृत्युचेम्बरजस्तै । विज्ञानले जन्माएको इन्जिनियरिङ विद्या केका लागि ?

मनपरी ढुङ्गा, गिटी, बालुवा उत्खनन् गर्ने अर्काखाले तस्कर छन्– जसरी हुन्छ धर्तीको पेट चिरेका चिर्‍यै । पुल–पुलेसा हालेका छन् । जलविद्युत् आयोजना बनाएका छन् तर यो विकास पद्धति प्रकृतिको लयविरुद्ध छ । यसले हरिया डाँडापाखा नङ्ग्याएको छ । पानीका मूल सुकाएको छ । सुक्ष्म अध्ययन र पर्यावरणीय व्यवस्थापनबिनाको जलविद्युत् विकासले पनि धेरै ठाउँमा मूल सुकाएको छ । खानेपानी र सिँचाइको अभाव हुँदा बितेको असोजसम्म मुस्ताङको ‘ध्ये’ गाउँ विस्थापित भयो । देशैभरि बस्ती विस्थापितका घटना बढ्दैछन् ।

म अघिअघि यो बाटो हिँड्दा र यसपालिको अवस्था तुलना गर्छु । हिजोजस्तो केही छैन । डाँडाका थाप्लाबाट बुरबुर धुलो उडेको छ । भित्ताहरू उक्किएका छन् । ठाउँ–ठाउँमा बर्खेमात्र होइन, हिउँदे पहिरो गएको छ । कुन दिन झरीपछिको भेलबाढीले डाँडाहरू लतारेर तलतलै पुर्‍याउँछ । बस्तीहरू सोहोरेर लैजान्छ । मान्छेले किन नचेतेको होला ? एआईले ढाक्दै गएको दुनियाँमा चेतना र विवेकशील मन्दिरहरू भत्किँदै गएका हुन् त ?
घुम्तीबाटो ताकेर मोटर ओरालो हुर्रिएकै छ ।

दायाँबायाँ उसैगरी काठका गोलिया चाङ लागेका छन् । गणेशले एकैछिन मोटर बिसाए । यहाँ उता गोदावरीमाथिको वनमा जस्तो चराहरूको चीँचीँ–चूँचूँ छैन । ढुकुर र हलेसा बासेका सुनिँदैनन् । लामपुच्छ्रे उडेका छैनन् । एक–दुई कौवा काँकाँ गर्दै वायुमार्गमा पखेटा फिँजाउँदै छन् । आँखाले देखेसम्म वन खाली हुँदै गएको छ । तस्करहरूको लीला हेरिनसक्नु छ ।

मन कटक्क खान्छ । म हाँगामा बसेर विरह गाइरहेको रानीचरी हुन्छु –

वन वन्य र ग्राम्य जीवनको सेतु हो, जसले गाउँको जीवनमा प्राण भरिरहन्छ । वन मासिँदा वन्यजीवन सकिन्छ । चरा मर्छन् वा बसाइँ सर्छन् । चरा र वनसँग लोकजीवन बाँचेको हुन्छ । चराका गीत र किराहरूको किरिरीबाट लोकलय सिर्जना हुन्छ । तिनै लय ग्राम्य सुखदुःखका सुस्केरा बन्छन् । यी सकिएपछि लोकगीत र लोकसंस्कृति पनि मासिन्छन् । मानवजीवनको एउटा रैथानेपन सधैँका लागि मेटिएर जान्छ । गाउँ र लोकगीतबिनाको जीवन कस्तो होला ?

कालो धुँवा

यी दुर्दान्त दृश्यहरू हेर्दा–हेर्दा आँखा थाकेजस्ता भए ।

हृदयनेत्रले अर्को पाखोमा शहरतिर बेफिक्री मडारिएको कालो धुवाँ देखिरहेको छ । यस्तो धुवाँ घटाउने कर्ममा विश्व जुर्मुराएको छ । मोटर, रेल, हवाईजहाव चलाउने दूषित इन्धनको साटो सफा ऊर्जा प्रयोगको अभियान चलेको छ । नेपालले समेत बिजुली वाहन सञ्चालनमा ल्याइसक्यो ।
शहरको प्रदूषण र मोटरले मात्र होइन, अदृश्यरूपमा वनले पनि कालो धुवाँ फाल्छ ।

मान्छेलाई जस्तै रुख–बिरुवालाई पनि माया र स्याहार चाहिन्छ । नत्र, काठ कुहेर आउने दुर्गन्ध (कार्बन र मिथेन ग्यास) ले वन्य तथा चल प्राणीको आयुमा कैँची चलाउँछ । खडेरी बढ्दै गएपछि पात–पत्कर सुक्छन् र मानवीय असावधानी वा चट्याङले डढेलो लाग्छ । वन डढेर उड्ने कार्बन–डाइअक्साइड, कार्बन–मोनोअक्साइड र अन्य हरितगृह ग्यास वायुमण्डलमा नाच्दै हिमालतिर पुगेर थकाइ मार्छन् ।

उता संसारकै फोक्सो (विश्वलाई चाहिने कूल अक्सिजनमध्ये २० प्रतिशत उपलब्ध हुने अनुमान) भनिने अमेजन वन पछिल्ला दशकमा तीव्र गतिमा फँडानी हुँदैछ । ब्राजिलसहित ९ दक्षिण अमेरिकी देशमा फैलिएको वनले विश्व–जलवायु सन्तुलनमा राख्न ९० अर्बदेखि १४० अर्ब मेट्रिक टन कार्बन सोस्छ । जसले वर्षको ७० खर्ब मेट्रिक टन पानी वायुमण्डलमा पठाउँछ, त्यसमध्ये ५०–७५ प्रतिशत वर्षाको रूपमा पुनः वनमै वर्षिन्छ । ‘प्रकृति संरक्षणका लागि विश्वकोष (डब्लूडब्लूएफ)’ को अध्ययनले भन्छ– वन फँडानी र डढेलोका कारण सन् २००० देखि यहाँको पानी पर्ने दरमा ६९ प्रतिशतले कमी आएको छ । यही गतिमा फँडानी भइरहे सन् २०३० सम्म अमेजन वनको २७ प्रतिशत भूमि रुखविहीन हुनेछ ।

अतः पृथ्वीबाट पानीका स्रोत रित्तिँदैछन् । नेपालमात्र होइन, संसार नै पानी–सङ्कटले काकाकुल हुँदैछ । नदीहरू समुद्रसम्म नपुगी बिलाउँदै छन् । ताल र जलाधार क्षेत्रहरू खुम्चिएका छन् । प्रमुख शहरहरू पानी अभावमा छटपटाउँदै छन् । ताजा पानी र जमिनमा बस्ने जीवका अनेक प्रजातिको विलोपीकरण पाँच गुणा बढेको तथ्य छ । आफ्नै पुस्ताहरूको चिहान खनिरहेको मान्छे एकाएक झस्केर पर्यावरण, थलीय र जलीय चक्रको उपचारमा जुटेको छ ।

संयुक्त राष्ट्र सङ्घीय पक्ष राष्ट्रहरूको बैठक (कोप) मा यसबारे घनिभूत बहस र विमर्श भइरहेको छ । विश्वका कुनै न कुनै देशमा दिनैपिच्छे वातावरण संरक्षण, सफा ऊर्जा प्रयोग र हरित हाइड्रोजन विकासका बहस छुटेका छैनन् । नेपालले पनि यही लय समात्दैछ । अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चहरूमा कालो धुवाँ उत्सर्जन एवम् जलवायु परिवर्तनका मुद्दा जोडतोडले उठाउँदै छ ।

विश्व कार्बन उत्सर्जनमा नेपालको योगदान जम्मा ०.०२७ प्रतिशत छ तर असर भोग्ने १०औँ अग्रदेशमा पर्छ । औद्योगिक विकासको शिखरमा पुगेका देशहरूको शिकार भएको छ, नेपाल । ठोस तथा तरलजन्य धुलोका कण, वायु प्रदूषण र कालो धुवाँले हिन्दूकुश हिमालय पर्वतमाला तात्नेक्रम तीव्र छ । हिमतालहरू विस्तारित भएर फुट्ने खतरा बढ्दैछ । अध्येताहरू भन्छन्– सन् २१०० सम्म विश्वका ४६ प्रतिशत हिमताल र हिउँको मात्रा घट्नेछ ।

दुबई र अजरबैजानको बाकुमा भएको कोप-२८औँ र २९औँ बैठकले मूलतः हिमालमा परेको असर र पानी संरक्षणमा जोड दियो । चीन र भारतजस्ता भीमकाय देशबाट उत्सर्जित कालो धुवाँले नेपाली हिमालहरू झन् तीव्र गतिमा पग्लिरहेका छन् । हिउँ पानीको रूपमा रसाएर जमिन भित्रभित्र बग्न कम हुँदा पहाडी खोच र पाखा–पखेरा रसिला हुन छोडेका छन् ।

यी दृश्यहरूको स्मरणले म भविष्य कल्पेर कहालिन्छु –

जथाभावी जङ्गल मास्नु, ज्यामितीय अध्ययनबिना भीर भत्काउनु र खोला लयमा बग्न नदिनु ध्वंस हो । मान्छे प्रकृतिसँग जिस्किँदा पृथ्वीको सुर बेसुरा भएको छ । क्षणभङ्गुर मान्छेले अनन्त चलायमान धरामाथि धावा नबोलोस् । यो भूस्वर्ग उजाड हुनबाट जोगाउन बूढा–पुराना रुख उपयोग गरौँ । वन फँडानी रोकौँ । हिमाल जोगाऊँ, हिमताल संरक्षण गरौँ । हिमाली पाटन, पहाडी थुम्काथुम्की र तराईका मैदानमा पानीका भकारी (पोखरी) बनाऊँ; जसबाट जमिन रसाइरहोस् । संसारमा सबै चिजको विकल्प होला, जीवनका लागि पानीको विकल्प छैन । अतः पानीशास्त्र पढौँ र बुझौँ ।

जागौँ, उठौँ

हृदयले बाचेको पुराण मनले मात्र सुन्यो । अरू कसले सुन्नु !

म डाँडाबाट बेँसीतिर बेगिने हुर्हुरे बतासजस्तै बत्तिएकै छु । डोटीको बुडर पुग्दा मन मत्थर भयो, थकित र गलित पनि । गुजुमुच्च त कतै पातला घर, डाँडाको बैँसालु थुम्केबजार भने हुने । गौँडैनिर अर्धकदमा मौन बसिरहेका शहीद भीमदत्त पन्त भेटिन्छन् । उनलाई नमन गरेर हामी अगाडि गुड्यौँ ।

बजारको पल्लो टुँडोमा नपुग्दै देखियो– तीनजना युवतीहरू रित्ता गाग्री कम्मरमा अड्याएर ओरालो झर्दैछन् । ती कतै तल्तिर धारो भेट्न वा मूल उघाउन झरेका होलान् । मेरो दृष्टिमा बाटाका दुवै छेउमा रित्ता गाग्रीको लाइन देखिन्छन् । मोटरको हर्नले छिनमै झल्याँस्स हुन्छु ।

छड्के, तर्पाएँ र सरलरेखामा हुइँकाउँदै गणेशले मोटर स्याउलीबजार उकालिसकेका छन् । मोटर सुस्ताउँछ । फुत्त ओर्लेर मैले वारिपारि आँखा नचाउँछु । उत्तरका डाँडाहरूमा सेतो कुहिरो अर्धनिद्रामा सुतिरहेको छ । नीलगगनमा पानी रित्तिएका बादलहरू पिङ खेलिरहेका देखिन्छन् । यहाँबाट दाहिने मोडिएपछि सिलगडी गइन्छ । बझाङ जान हामी देब्रे डडेल्धुराको उकालो चढ्नु छ । मोटरले डडेल्धुरा ताकिरहँदा हावाको तालसँग मैले एक टुक्रा डेउडा गुनगुनाएँ –

डोटी राम्रो डडेल्धुरा, अछाम राम्रो साँफ्या
मलाई पन उडाई लैजा हिउँचुलीका डाँफ्या ...

हिमालमा हिउँ रित्तियो भने डाँफेको बासस्थान पो कहाँ रहला ? यो गीतको भाव र मर्म शब्दमा मात्र कुँजिएर बस्ला तर त्यसो हुनु हुँदैन । विकासको चुली चुमेका देशले औद्योगिक उधुम गरेर कालो धुवाँ ओकलेका छन् । फलतः पानीको मूल स्रोत नेपालका चमचमाउँदा हिमालहरू पग्लिँदैछन् । ती देशसँग क्षतिपूर्ति असुलेर हिमाल, हिमताल र पर्यावरण बचाउन आजैबाट जागौँ । नत्र नेपाली हामी रहौँला कहाँ, हिमालै नरहे !