विद्युत् क्षेत्रमा प्रयोग हुने प्रचलित शब्द र तिनका अर्थ

काठमाडौँ । ऊर्जा खबरले हरेक शुक्रबार प्रकाशन गर्दै आएको ज्ञानवर्द्धक स्तम्भ ‘ऊर्जा ज्ञान’ अन्तर्गत  यो साता हामीले विद्युत् क्षेत्रमा प्रयोग हुने प्रचलित प्राविधिक शब्द र यसको अर्थबारे जानकारी प्रस्तुत गरेका छौँ । अघिल्लो साता हामीले वायु ऊर्जा, यसका फाइदा र बेफाइदाबारे जानकारी दिएका थियौँ । 

विद्युत् क्षेत्रमा प्रयोग हुने केही प्रचलित शब्दहरू र तिनका अर्थ 

विद्युत् क्षेत्रमा प्रयोग हुने निम्न मुख्य प्राविधिक तथा विशेष शब्दहरू छन्, जसको ज्ञानको अभावमा विद्युत्बारे बुझ्न गाह्रो हुन जान्छ । यी सूचकाङ्कको सहायताले विद्युत् उत्पादक÷वितरक कम्पनी, विद्युत् गृह, उद्योग आदिको विभिन्न कुराहरू थाहा पाउन सकिन्छ । यसका अतिरिक्त सम्बन्धित विषय वस्तुको डिजाइन गर्न पनि यी शब्दहरूको आवश्यकता पर्दछ । विभिन्न विषयवस्तुका आ–आफ्नै शब्द तथा सूचकाङ्कहरू अनुसन्धानबाट निकालिएका हुन्छन् । 

१. ह्रास : विद्युत्‌गृह निर्माण भई सञ्चालनमा आएको १२ वर्षपछि नियमित रूपमा मर्मत सम्भारको कार्य जारी राख्नु पर्दछ । प्रतिवर्ष मर्मत गर्दा एउटा यस्तो समय आइपुग्दछ, जुन बेला मर्मत गर्नुभन्दा साधन नै बेचेर नयाँ खरिद गर्नु नै फाइदा हुने देखिन्छ । बेच्नु पर्ने अवस्था आइन्जेलसम्मको अवधिलाई उपयोगी अवधि भन्दछन् । उपयोगी अवधिपछि सामान वा उपकरण बेच्यो भने पनि त्यसबाट केही रकम आउँछ जसलाई अंग्रेजीमा ‘स्यालभेज भ्यालु’ र नेपालीमा ‘ह्रास कट्टी’ मूल्य भन्दछन् । 

उपयोगी अवधिपछि मेसिन उपकरण बदली गर्नुपर्ने भएकोले त्यसका लागि आम्दानीबाट प्रतिवर्ष केही रकम छुट्टाउने गरिन्छ । यस्तो रकमलाई ह्रास रकम (डिप्रेसियसन एमाउन्ट) भन्दछन् । यस प्रकारको यो रकम प्रति वर्ष मेसिन खिइए वापत छुट्टाइएको रकम हो र यसबाट उपयोगी अवधिपछि नयाँ मेसिन किन्नका लागि रकमको अभाव हुँदैन । ह्रास रकम निकाल्ने पनि विभिन्न तरिकाहरू छन् ।

२. उच्चतम माग : कुनै नयाँ ठाऊँमा विद्युत् आपूर्ति गर्न नयाँ जलविद्युत् केन्द्र निर्माण गरिन्छ । सो जलविद्युत् केन्द्रको जति क्षमता हो त्यत्तिकै क्षमतामा सुरुका वर्षहरूमा सो विद्युत् गृह सञ्चालनमा आउँदैन किनभने सो अनुसार माग हुँदैन । हाम्रो जस्तो देशमा सबैभन्दा बढी माग साँझपख ३ घण्टा जति हुन्छ त्यस पछि स्वात्तै लोड घट्दछ र राती १२÷१ बजेतिर माग न्यून हुन जान्छ । सबभन्दा बढी मागलाई उच्चतम माग भन्दछन् । धेरै समयसम्म करिबकरिब एक नासको हुने लोडलाई बेस लोड भन्दछन् ।

३. लोड फ्याक्ट्र : लोड फ्याक्टर विद्युत् ऊर्जा उपभोगको दक्षता मापन गर्ने सूचक हो, जुन विशेष समय अवधिभरको औसत लोड र अधिकतम (पिक) लोडको अनुपात हो । यसलाई सामान्यतया प्रतिशतमा व्यक्त गरिन्छ । लोड फ्याक्टर उच्च (१०० प्रतिशत नजिक) हुनु भनेको विद्युत् प्रयोग स्थिर र प्रभावकारी हुनु हो । भने लोड फ्याक्टर कम हुनु भनेको विद्युत् प्रयोग असमान हुनु, अधिकतम लोड धेरै तर औसत लोड कम हुनु हो । जसले गर्दा प्रणालीमा अक्षमता र बढी लागत सिर्जना हुन्छ ।

४. औषत शक्ति : औषत शक्ति भनेको निर्दिष्ट समय अवधिमा उत्पादन वा प्रयोग गरिएको कुल ऊर्जाको योग हो, जुन सो अवधिको समयबाट भाग गरी निकालिन्छ । यसले तोकिएको समय अवधिमा औषत रूपमा कति शक्ति उत्पादन वा प्रयोग भयो भन्ने जानकारी दिन्छ । यसले लोड विश्लेषणमा सहयोग गर्छ । यो विद्युत् बिलिङ, ऊर्जा दक्षता विश्लेषण, र विद्युत् प्रणाली योजनामा प्रयोग गरिन्छ । 

५. डाइभरसिटी फ्याक्ट्र : डाइभर्सिटी फ्याक्ट्र विद्युत् प्रणाली इन्जिनियरिङमा प्रयोग हुने एउटा मापन सूचक हो, जसले विद्युत् लोडहरूको समूहले प्रणालीको क्षमता कत्तिको राम्रोसँग उपयोग गर्छ भन्ने देखाउँछ । यसले व्यक्तिगत अधिकतम लोडहरूको कुल योग र प्रणालीको अधिकतम मागबीचको सम्बन्धलाई मात्रात्मक रूपमा दर्शाउँछ । डाइभर्सिटी फ्याक्टर सधैं १ वा सोभन्दा ठूलो हुन्छ । डाइभर्सिटी फ्याक्टर उच्च हुनु भनेको सबै लोडहरू एउटै समयमा अधिकतम लोडमा नपुग्ने अवस्था हो, जसले प्रणालीको राम्रो डिजाइन गर्न र आवश्यक क्षमता कम राख्न मद्दत गर्छ । यो सूचक उत्पादन, प्रसारण, र वितरण प्रणालीको डिजाइनमा विशेष रूपमा महत्त्वपूर्ण हुन्छ ।

६. डिमान्ड फ्याक्ट्र : डिमान्ड फ्याक्ट्र विद्युत् इन्जिनियरिङको एउटा प्यारामिटर हो, जसले जडान गरिएको विद्युत् लोडमध्ये कति हिस्सा अधिकतम मागको समयमा वास्तवमै प्रयोग भइरहेको छ भन्ने कुरा मात्रात्मक रूपमा देखाउँछ । डिमान्ड फ्याक्ट्र विद्युत् प्रणालीको डिजाइनमा उपयोगी हुन्छ, किनभने यसले जडान गरिएको क्षमताबाट यथार्थमा कति प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने निर्धारण गर्छ । डिमान्ड फ्याक्टर सधैं १ (वा १०० प्रतिशत) भन्दा कम वा बराबर हुन्छ । यसले जडान गरिएको विद्युत् उपकरणको उपयोग प्रतिशतलाई जनाउँछ । कम डिमान्ड फ्याक्टरले संकेत गर्छ कि अधिकांश जडान गरिएका लोडहरू एउटै समयमा प्रयोग हुँदैन । यो सूचक सबस्टेसन, फिडर, र ऊर्जा–दक्ष पूर्वाधारको योजना बनाउँदा प्रयोग गरिन्छ ।

७. प्लान्ट फ्याक्टर वा क्यापासिटी फ्याक्ट्र : प्लान्ट फ्याक्टर वा (क्यापासिटी फ्याक्टर) विद्युत् उत्पादनको लागि सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कार्यसम्पादन सूचकहरूमध्ये एक हो, जसले एक निर्दिष्ट समय अवधिभित्र विद्युत् उत्पादन गृह कति प्रभावकारी रूपमा प्रयोग भएको छ भन्ने कुरा मात्रात्मक रूपमा देखाउँछ । यसले वास्तवमा उत्पादन भएको ऊर्जालाई त्यो अवधिभर प्लान्टले पूर्ण क्षमतामा चल्दा उत्पादन गर्न सक्ने अधिकतम ऊर्जासँग तुलना गर्छ । यो प्रतिशत (%) मा व्यक्त गरिन्छ । प्लान्ट फ्याक्टर सधैं १०० प्रतिशत वा सोभन्दा कम हुन्छ, किनभने कुनै पनि प्लान्ट वर्षभरि पूर्ण क्षमतामा सञ्चालन हुँदैन । यसले प्लान्टको भरपर्दोपन, उपयोग दर, र कार्यक्षमताको प्रतिनिधित्व गर्छ । यो जलविद्युत्, तापीय, सौर्य, हावाबाट उत्पादन हुने लगायतका सबै प्रकारका विद्युत् गृहहरूमा लागु हुन्छ ।

८. लोड कर्भ : लोड कर्भ एउटा ग्राफिक प्रतिनिधित्व हो, जसले विद्युत् लोड (माग) समय अनुसार कसरी परिवर्तन हुन्छ भन्ने देखाउँछ । यो विद्युत् प्रणालीको सञ्चालन र योजना बनाउनका लागि महत्त्वपूर्ण उपकरण हो र विद्युत् उपयोगको ढाँचा बुझ्न तथा व्यवस्थापन गर्न उपयोगिताहरूलाई सहयोग गर्छ । 

• पिक लोडः कर्भको उच्चतम बिन्दु—अधिकतम क्षमताको लोड निर्धारण गर्न सहयोग गर्छ ।
• बेस लोडः न्यूनतम स्थिर लोड—बेस लोड उत्पादन गृहहरूको डिजाइन गर्न मद्दत गर्छ ।

लोड कर्भबाट लोड फ्याक्टर र डिमान्ड फ्याक्टर निकाल्न सकिन्छ । यो लोड पूर्वानुमान, शुल्क संरचना, र उत्पादन तालिका बनाउने कार्यमा प्रयोग हुन्छ । जस्तै साँझ ६ बजेदेखि ९ बजेसम्म माग बढ्ने भएकाले लोड कर्भले सो समयमा बढी उत्पादन योजना बनाउने वा लोड नियन्त्रण गर्ने निर्णयमा सहयोग गर्छ ।