नेपालको विद्युत् उत्पादनको जडित क्षमता हाल ३ हजार ५ सय पुगिसकेको नेपाल विद्युत् प्राधिकरणको पछिल्लो तथ्याङ्कले देखाएको छ । यस मध्ये करिब सबैजसाे हिस्सा नवीकरणीय (जल, सौर्य र वायु) स्रोतबाट प्राप्त हुने ऊर्जाको छ । यद्यपि, हिउँद याममा नदीहरूमा पानीको बहाव घट्दा नदी प्रवाहमा आधारित (आरओआर) जलविद्युत् आयोजनाको उत्पादन एकचौथाई भन्दा पनि कममा सीमित हुने गरेको छ । यो प्राकृतिक चक्र तथा यसमा परेको जलवायु परिवर्तनको असरका कारण हामीले हाम्रो नवीकरणीय स्रोतको ऊर्जा उत्पादनमा सन्तुलन ल्याउन प्रभावकारी योजनाको आवश्यकतालाई बोध गराएको अवस्था छ । जलाशय आयाेजनाकाे विकासले सन्तुलित ऊर्जा उपलब्ध हुन सक्छ तर त्यसमा लागत र समय निकै बढी लाग्ने देखिन्छ ।
त्यसो हुँदा नेपालले आफूसँग उपलब्ध प्राकृतिक सम्पदा र ऊर्जा क्षमताको उच्चतम तथा प्रभावकारी उपयोग गर्दै छाेटाे समयभित्रै थप दिगो र भरपर्दो ऊर्जा प्रणालीको विकास गर्नु आवश्यक छ । यसले दीगाे ऊर्जाकाे भविष्यलाई पनि डाेहाेर्याउँछ । यसका लागि सम्भावनासमेत प्रशस्त छ ।
सौर्य ऊर्जाको सम्भावना
नेपालको भौगोलिक अवस्थाले गर्दा वर्षमा औसत ३ सय दिन दिन सूर्यको किरण प्रभावकारी रूपमा प्राप्त हुन्छ । एक अनुसन्धानको निष्कर्षलाई आधार मान्ने हो भने नेपालमा सौर्य परियोजना बनाउन सम्भाव्य जमिनको केवल ०.५ प्रतिशत मात्र प्रयोग गरियो भने पनि ४ लाख २९ हजार ३ सय ६२ मेगावाटभन्दा बढी विद्युत् उत्पादन गर्न सकिने सम्भावना छ ।
प्राथमिकताका साथ सौर्य ऊर्जाको विकास र विस्तार सुरु गरेको करिब ९ वर्षमा हाल नेपालले करिब १ सय ६ मेगावाट मात्रै उत्पादन सुरु गरेको छ । यद्यपि, यही अवधिमा कूल १ हजार १ सय ८९ मेगावाटका विभिन्न सौर्य आयोजना निर्माणका लागि विभिन्न चरणमा पुगिसकेका छन् ।
चुनौती
- रातको समय र मौसममा बदली भएको समयमा उत्पादन न्यून हुने : सौर्य ऊर्जा प्रणालीहरू सूर्यको प्रकाशमा आधारित हुन्छन् । त्यसैले, राती वा बादल लागेको दिन ऊर्जा उत्पादन निकै घट्छ । यसले सौर्य ऊर्जालाई निरन्तर र स्थिर स्रोतको रूपमा प्रयोग गर्न केही चुनौती देखिएको छ । यद्यपि, नयाँ प्रविधिहरूको विकाससँगै सूर्यको सिधै प्रसार सौर्य प्यानलले नपाए पनि बादल लागेकै बेला पनि पर्याप्त उज्यालो प्राप्त भयो भने उत्पादनमा निकै सुधार आउने आवश्था विकास हुन थालेको छ ।
- उच्च प्रारम्भिक लागत : सौर्य ऊर्जा प्रणालीहरूको स्थापना सुरुमा महँगो पर्न सक्छ । सौर्य प्लान्ट स्थापनाका लागि आवश्यक जग्गाको खरिद, सौर्य प्यानलहरू, इन्भर्टर, ब्याट्रीहरू, र अन्य आवश्यक उपकरणको खरिदमा सुरुमा निकै लगानीको आवश्यकता पर्दछ । यद्यपि, दीर्घकालीन रूपमा यो लगानीले निकै ठूलो लाभ पुर्याउन सक्छ । अर्कोतर्फ, प्रविधिको विकाससँगै पछिल्लो समय सौर्य ऊर्जा स्थापनाका लागि आवश्यक उपकरणको मूल्य सस्तिँदै गएको पनि देखिन्छ । यसले आगामी दिनमा सौर्य ऊर्जा उत्पादनलाई सहज र कम लागतको बनाउन सक्छ ।
- भण्डारणको आवश्यकता : सौर्य ऊर्जाको प्रमुख चुनौती भनेको यसको भण्डारण हो । घाम नलागेका बेला वा मौसममा परिवर्तन हुँदाका समयमा प्रयोग गर्नका लागि उत्पादित सौर्य विद्युत्लाई भण्डारण गरेर राख्नुपर्ने हुन्छ । यसका लागि उच्च गुणस्तरीय ब्याट्री प्रणालीहरूको आवश्यकता पर्छ, जसको लागत र मर्मतसम्भार चुनौतीपूर्ण देखिन्छ । ब्याट्रीको सीमित क्षमता र यसको आयुले भण्डारणको समस्यालाई अझ जटिल बनाउने देखिन्छ ।
समाधान
- एकीकृत ऊर्जा उत्पादन : नेपालको जलविद्युत् आयोजनाले प्रयोग गरेका भूमि तथा निर्माण गरेका जलाशयमाथि सौर्य प्यानल जडान गरेर दोहोरो ऊर्जा उत्पादनको सम्भावना खोल्न सक्छौँ । यसले जलविद्युत् र सौर्य ऊर्जाको संयुक्त प्रयोगमार्फत देशभरि निरन्तर र दिगो विद्युत् आपूर्ति सुनिश्चित गर्न मद्दत पुर्याउने छ । यो संयोजनले हाम्रो प्राकृतिक स्रोतहरूको अधिकतम उपयोग गर्ने र हाम्रो ऊर्जा सुरक्षा सुदृढ गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ ।
- प्रोत्साहन कार्यक्रम : सौर्य ऊर्जा उत्पादनका लागि प्रोत्साहन गर्न घरधुरी र साना तथा मझौला उद्योगहरूलाई ब्याट्री खरिदमा ५० प्रतिशतसम्म कर छूट दिने योजना लागू गर्न सकिन्छ । यसो गर्दा प्रत्येक नेपालीको हातमा स्वच्छ, सस्तो र दिगो ऊर्जा पुर्याउन सकिन्छ । यसले सौर्य ऊर्जाको प्रयोगलाई विस्तार गर्दै नागरिकमा ऊर्जा स्वतन्त्रताको प्रत्याभूति र आर्थिक बचत गर्ने अवसर प्राप्त हुने छ । जसले दीर्घकालीन आर्थिक लाभ सुनिश्चित गर्नेछ ।
- क्षेत्रीय विद्युत् व्यापार विस्तार : भारतको ग्रिडसँग जोडिएको हाम्रो ऊर्जा प्रणालीले दक्षिण एसियाली बजारमा विद्युत् निर्यातको नयाँ सम्भावनाहरू खोल्ने छ । यसबाट नेपालको ऊर्जा स्रोतहरूको अधिकतम उपयोग गर्दै, अर्थतन्त्रलाई नयाँ उचाइमा पुर्याउने र क्षेत्रीय सहयोगलाई मजबुत बनाउने अवसर प्राप्त हुनेछ । यस्तो प्रकारको ऊर्जा व्यापारले समग्र दक्षिण एसियामा दिगो र सस्तो ऊर्जा आपूर्ति सुनिश्चित गर्न मद्दत पुर्याउने छ ।
सफलता कथा
- हुम्ला जिल्लाको सौर्य माइक्रो ग्रिड : नेपालको सुदूरपश्चिममा अस्थित हुम्ला जिल्ला लामो समयदेखि ऊर्जा सङ्कटसँग जुध्दै थियो तर अहिले यहाँको सौर्य माइक्रो ग्रिडले धेरै स्थानीय घरपरिवार, विद्यालय, स्वास्थ्य संस्थालगायतलाई स्वच्छ र सस्तो बिजुली उपलब्ध गराउँदै जनजीवनमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ । यस परियोजनाले स्थानीय मानिसको जीवनमा महत्त्वपूर्ण सुधार ल्याएको छ र स्थानीय अर्थतन्त्रलाई बलियो बनाएको छ ।
- त्रिवि शिक्षण अस्पतालको सौर्य प्रणाली : काठमाडौँ स्थित त्रिवि शिक्षण अस्पतालको आफ्नो छतमा सौर्य प्रणालीको स्थापना गरिएको छ । यो प्रणालीले अस्पतालको विद्युत् खपत र खर्च कम गर्न मद्दत गरेको छ । यसले अस्पतालको दैनिक सञ्चालनमा सहयोग पुर्याउनुका साथै वातावरण संरक्षणमा पनि योगदान दिएको छ । यस्ता ऊर्जा प्रणालीहरूले स्वास्थ्य संस्थाहरूलाई दिगो र भरपर्दो विद्युत् आपूर्ति सुनिश्चित गर्न सहयोग गर्छ ।
यसरी, हुम्लादेखि काठमाडौँ जस्तो सहरी क्षेत्रसम्म, सौर्य ऊर्जाले दुवै स्थानमा ठूलो फाइदा पुर्याउन सक्छ । सौर्य माइक्रो ग्रिड जस्ता परियोजनाले ग्रामीण क्षेत्रका समुदायलाई स्वच्छ, सस्तो र दिगो ऊर्जा उपलब्ध गराउँछ । जसले जीवनस्तरमा सुधार ल्याउने मात्र होइन, स्थानीय अर्थतन्त्रलाई पनि बलियो बनाउँछ । त्यस्तै, त्रिवि शिक्षण अस्पताल जस्ता ठूला सहरी क्षेत्रका संस्थाहरूले सौर्य प्रणालीमार्फत आफ्नो ऊर्जा खपत र खर्च घटाउन सक्छन् । यसले वातावरण संरक्षणमा पनि योगदान पुर्याउँछ ।
यसबाट स्पष्ट हुन्छ– सौर्य ऊर्जाले ग्रामीण, सहरी वा विकट भौगोलिक अवस्थिति भएका स्थानको समेत ऊर्जा आवश्यकता पूरा गर्न सक्षम छ । यसले नेपालमा दिगो तथा भरपर्दो नवीकरणीय ऊर्जाको नयाँ युग निर्माण गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ ।
यो नेपालको समृद्धिको नयाँ आधार बन्न सक्छ । यसले दिगो रोजगारीको अवसर सिर्जना गर्दै, वातावरण संरक्षण र ऊर्जाको नयाँ यात्रा अघि बढाउन सक्छ । हरेक घरमा स्वच्छ ऊर्जा उपलब्ध गराउँदै प्रत्येक नेपालीको जीवनमा उज्यालो ल्याउन सक्छ । यसलाई ‘सौर्य क्रान्ति'कै रूपमा अघि बढाउने योजनाको खाँचो छ ।
सुदीप बस्नेत
