पञ्चतत्त्व पुजौँ, पृथ्वी जोगाऔँ

वास्तुशास्त्र र प्राणीशास्त्र, आयुर्वेद विज्ञान अनुरूप पञ्चतत्त्वमा केही भिन्नता देखिए पनि सारतत्त्व भने पञ्चतत्त्वको सन्तुलन नै हो । पञ्चतत्त्वको सन्तुलन बिग्रिँदा शरीर विरामी भएजस्तै पृथ्वी पनि विरामी पर्छिन् । पञ्चतत्त्व व्यापक भए पनि हामी भने वास्तुशास्त्रका तत्त्वहरू आकाश, जमिन, जल, वायु र अग्निबारे चर्चा गर्छौँ ।

जल/पानी 
जल एक पारदर्शी, स्वादहीन र गन्धरहित तरल पदार्थ हो जुन सबै जीवित जीवजन्तु र वनस्पतिका लागि आवश्यक छ । पानीमा धेरै गुण छन् जुन जीवन निर्वाहका लागि महत्त्वपूर्ण छन् । यो एक विलायकका रूपमा पनि महत्त्वपूर्ण छ जसले शरीरका सबै घुलनशील तत्त्वहरूलाई भंग गर्न मद्दत गर्छ र मानव शरीरको चयापचय (Metabolism) प्रक्रियालाई सहज बनाउँछ ।

दैनिक जीवनमा पानीका धेरै उपयोग छन् । यसले हाम्रो शरीरबाट विषाक्त पदार्थ बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ र प्रकाश संश्लेषणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । पृथ्वीको सतहको लगभग ७० प्रतिशत पानीले ढाकिएको छ । यद्यपि, यसको थोरै परिमाण (लगभग १ प्रतिशत) मात्र मानव उपभोगको लागि उपयुक्त छ । विश्वव्यापी जनसङ्ख्यामा तीव्र वृद्धि भएको छ, जबकि पानीको आपूर्ति सोही अनुपातमा बढ्न सकेको छैन ।

औद्योगिक प्रदूषण र कमजोर नीति निर्माणका कारण नदी, तालजस्ता पानीका कतिपय स्रोतहरू दूषित हुँदै गएका छन् । महासागर र ध्रुवीय क्षेत्रमा बरफ भएका क्षेत्रहरूले विश्वव्यापी पानीको ठूलो हिस्सा ओगटेका छन् । जलचक्र एउटा यस्तो प्रक्रिया हो, जहाँ महासागर, ताल र नदीहरूबाट बनेको जलवाष्प सघन हुन्छ र वर्षाको माध्यमबाट पृथ्वीमा फर्किन्छ । चक्रमा वाष्पीकरण, वर्षा, र स्थानान्तरण प्रक्रियाहरूका रूपमा प्रवाह समावेश छ । पोखरी, ताल, नदी, खोला र समुद्र पानीका केही स्रोत हुन्, जुन वर्षा र जलचक्रमा निर्भर हुन्छन् ।

मानव शरीरलाई रसिलो राख्न पानी चाहिन्छ, किनभने हामी सास फेर्दा, पसिनाका रूपमा र पाचन प्रक्रियामा नियमित रूपमा पानी गुमाउने गर्छौं । मानव शरीरलाई आवश्यक पर्ने पानीको मात्रा हावापानी, शारीरिक गतिविधि र व्यक्तिको स्वास्थ्य स्थितिमा निर्भर हुन्छ । अन्य जीवित प्राणीहरू आफू बाँच्नका लागि पानीमा समान रूपमा निर्भर छन् । वोट बिरुवाहरूको लागि, माटोको आर्द्रताले तिनीहरूलाई बढ्न मद्दत गर्छ । तसर्थ पानी÷जल प्राणीजगतको लागि उर्जा हो ।

बाँध बाधेरमात्र होइन, समुन्द्रको ज्वारभाटा, तरंगहरूबाट पनि विद्युत् उत्पादन हुने गर्छ, जसलाई हामी टाइडल एनर्जी भन्दछौँ, नेपालमा समुन्द्र नै नभएकाले यसको चर्चा अहिले आवश्यक नहोला । शान्त अवस्थामा जल पनि ऊर्जा हो र भन्ने जो कसैलाई लाग्ला, जब नदी र समुन्द्र बहुलाउँछन्, यीनको शक्तिको कल्पना पनि गर्न सकिन्न ।

पृथ्वी/जमिन

पृथ्वी एउटा बाटुलाकार पिण्ड हो र यो घुम्छ भनिन्छ तर यो घुम्दा न समुन्द्रको पानी पोखिन्छ न त मानव या कुनै प्राणी हिँड्दा नै खस्छ । मानव, अन्य प्राणी, आँखाले देख्न सकिने र नसकिने किटाणु, किरा फट्याङ्ग्रा, जलचर, थलचर, वनस्पति, खानी÷खनिज विभिन्न रूपमा यही पृथ्वीभित्र छन् । पेट्रोलियम पदार्थ (तेल, ग्यास), कोइला, युरेनियमबाट संसारभरि विद्युत् उत्पादन गरिन्छ भने भू– तापिय शक्ति (जियोथर्मल एनर्जी बाट पनि ।
पृथ्वीको गर्भभित्र उपलब्ध केही ऊर्जा स्रोतको चर्चा गरौँ ।

भू–तापीय (जियोथर्मल) र जीवाश्म इन्धन (पेट्रोलियम पदार्थ

• जीवाश्म इन्धन (तेल, ग्यास, कोइला) र भू–तापीय शक्ति ऊर्जाका प्राकृतिक स्रोत हुन् तर जीवाश्म इन्धनका स्रोत सीमित छन्, त्यसैले यसलाई अनवीकरणीय स्रोत पनि भनिन्छ । जियोथर्मल ऊर्जा असीमित छ र नवीकरणीय छ । 
• कोइला, पेट्रोलियम र तेलजस्ता जीवाश्म इन्धन बाल्दा वातावरणमा हरितगृह ग्यासहरू निस्कन्छन्, जसबाट धेरै प्रदूषण र विश्वव्यापी तापक्रम वृद्धि (Global Warming) हुन्छ तर भू–तापीय ऊर्जा यस सन्दर्भमा सफा हुन्छ र कुनै प्रदूषण हुँदैन । 
• भू–तापीय ऊर्जा उपयोग गर्ने प्रविधि अझै विकासकै चरणमा छ र मानव जातिले कुल भू–तापीय ऊर्जाको केही प्रतिशतभन्दा बढी प्रयोग गर्न सक्षम छैन । अर्कोतर्फ, जीवाश्म इन्धन निकाल्ने प्रविधि उन्नत भएको छ र यसले मानवका ऊर्जा माग पूरा गर्न सक्षम छ । 
• समय बित्दै जाँदा, जीवाश्म इन्धन द्रुत गतिमा घट्दै गएको छ र निकट भविष्यमा समाप्त हुन सक्छ । हामी जीवाश्म इन्धनरहित हुनसक्ने सम्भावना प्रबल छ तर भू–तापीय ऊर्जा स्थिर छ र सधैँभरि उपलब्ध हुन्छ । 
• एउटा ठूलो भू–तापीय ऊर्जा प्लान्टले धेरै शहरको ऊर्जा आवश्यकता पूरा गर्न सक्छ जबकि अन्य स्रोतका ठूला ऊर्जा प्लान्टमा त्यति क्षमता हुँदैन । 
• जियोथर्मल ऊर्जा उत्पादन गर्न कुनै इन्धनको आवश्यकता पर्दैन तर प्लान्ट स्थापना र ड्रिलिङ खर्च एकदम धेरै लाग्छ । खर्चिलो भएका कारणले नेपालमा यो ऊर्जा स्रोत उपयोग गर्न भौतिक रूपमा सम्भव देखिए पनि आर्थिक रूपमा तत्कालका लागि सम्भव देखिँदैन । जीवजन्तुको मलमूत्र, कृषि उपजका फ्याँकिने वस्तुहरू, जङ्गलका सुकेका पातपतिंगरबाट गरिने जैविक (बायोमास) ऊर्जा उत्पादन पनि नवीकरणीय ऊर्जा नै हो । यसलाई पृथ्वीअन्तर्गतकै ऊर्जा स्रोत मान्न सकिन्छ ।

वायु/पवन

पवन ऊर्जा हावाबाट बिजुली उत्पादन गर्ने पद्धति हो । पवन ऊर्जाले सूर्यद्वारा पृथ्वीको सतहको असमान तापबाट वायुमण्डलमा उत्पन्न हुने ऊर्जा प्रवाहबाट ऊर्जा उत्पादन गर्छ । पवन शक्ति पवन टर्बाइनद्वारा विद्युत् ऊर्जामा रूपान्तरित हुन्छ । 
परापूर्वकालदेखि नै वायुबाट विद्युत् उत्पादन गर्नुभन्दा पहिलेदेखि नै वायु ऊर्जा पानी तान्न र कुटानी पिसानीका मिल चलाउन प्रयोग हुँदै आएको थियो । वायुको प्रयोग चङ्गा उडाउने, प्याराग्लाइडिङ, डुंगा तथा पानीजहाज चलाउन, विविध मनोरञ्जनका लागि पनि गरिँदै आएको छ ।

सूर्य/अग्नि

सौर्यमण्डलको केन्द्र बिन्दु सूर्य हाइड्रोजनको खानी हो । सूर्य प्राणी र वनस्पति सबैका लागि प्रकाश र तापको स्रोत हो । पृथ्वीबाट १५ करोड किलोमिटर टाढा रहेको सूर्यको तापले हाम्रो शरीरबाट पसिना निकाल्न सक्छ भने यसमा निहित ऊर्जा परिमाणको यथार्थ मानव कल्पनाभन्दा पर छ ।

आकाश/अन्तरिक्ष

आकाशको अर्थ खाली स्थान हो । यो खाली स्थान वास्तवमा खाली नभएर खर्बौं आकाशगंगाले भरिएको छ । प्रत्येक आकाशगंगामा खर्बौं ग्रह, उपग्रह एवं तारा रहेका छन् । यी सबैको संयुक्त रूपलाई ब्रह्माण्ड पनि भनिन्छ । वैज्ञानिकहरूका अनुसार अहिलेसम्म हामीले थाहा पाउन सकेको ब्रह्माण्डको विस्तार ९३ अर्ब प्रकाश वर्षसम्म रहेको छ । ब्रह्माण्डमा रहेको ऊर्जा शक्तिको अनुमान गर्न पनि असम्भवप्रायः छ । बज्र या चट्याङलाई विद्युत्मा परिणत गर्ने धेरै प्रयास भइरहेका छन् तर अहिलेसम्म सफल हुन सकेको छैन ।

खानी खोतल्नु र खनिज ऊर्जा (तेल, ग्यास र कोइला) प्रयोग गर्दा वातावरण र हाम्रो स्वास्थ्यमा हानि पुगिरहेको छ । यहाँ जीवाश्म इन्धनबारे थाहा पाउनै पर्ने जानकारी छन् र हामीले किन सफा ऊर्जा उपयोग गर्नुुपर्छ, पृथ्वी बचाउन गर्नुपर्ने कामका विषयमा ध्यान केन्द्रित गराउन चाहन्छु ।

जीवाश्म इन्धन

कोइला, कच्चा तेल, र प्राकृतिक ग्यास सबै जीवाश्म इन्धन हुन् । यी सबै हजारौँ वर्षदेखि पृथ्वीको सतहमुनि दबिएका बोटबिरुवा र जनावरहरूका अवशेषबाट इन्धनमा परिणत भएको हो । यसैकारण, जीवाश्म इन्धनमा कार्बनको मात्रा उच्च हुन्छ । हाम्रा सवारीसाधनलाई चाहिने इन्धन डिजल वा पेट्रोल हामी पेट्रोल पम्पमा गएर हाल्छौँ । यो जमिनमुनि वा समुन्द्रमुनिबाट पम्पले कच्चा तेल तानेर विविध प्रक्रियाबाट प्रशोधन गरी हामीले प्रयोग गर्ने डिजल या पेट्रोल उत्पादन गरिन्छ, जसलाई जीवाष्म इन्धन भनिन्छ ।

एक शताब्दीभन्दा बढी समयदेखि जीवाष्म इन्धन प्रयोग गरेर सवारीसाधन चलाउनमात्र नभएर, कलकारखाना र उद्योग व्यवसायलाई आवश्यक ऊर्जा उपलब्ध गराउन र हाम्रा घरमा चाहिने विद्युत् उत्पादन गर्न कोइला पनि प्रयोग हुने गरेको छ । अहिले पनि तेल, कोइला र ग्यासले विश्वको ऊर्जा आवश्यकताको लगभग ६४.२% हिस्सा ओगट्छ । ऊर्जाका लागि जीवाश्म इन्धनको प्रयोगले मानवता र वातावरणमा ठूलो नोक्सान गरिरहेको छ– वायु र जल प्रदूषणदेखि ग्लोबल वार्मिङसम्म । प्लास्टिक र रसायनजस्ता पेट्रोलियममा आधारित उत्पादनहरूबाट हुने सबै नकारात्मक प्रभावहरू मानवीय नियन्त्रणबाहिर छन् । यहाँ जीवाश्म इन्धनहरू के हुन्, तिनले हामीलाई के कस्ता असर गर्छन् र किन सफा ऊर्जातर्फ अग्रसर हुन आवश्यक छ भन्ने बारे चर्चा गरौँ ।

पेट्रोलियम (डिजल, पेट्रोल, मटीतेल, जेट इन्धन)

कच्चा तेल वा पेट्रोलियम (ल्याटिनमा ‘रक आयल), तरल जीवाश्म इन्धन हो, जुन प्रायः हाइड्रो कार्बन (हाइड्रोजन र कार्बन यौगिकहरू) बाट बनेको हुन्छ । तेल भूमिगत जलाशयमा पाउन सकिन्छ; चट्टानको भित्ता र छिद्रमा; वा पृथ्वीको सतहनजिकै टार बालुवामा, जमिनमुनि वा समुद्रमुनि र टारबालुवा तेलजस्ता स्रोतमा फेला पारिन्छ । कच्चा तेल निकालेपछि पेट्रोल, प्रोपेन, मटीतेल र जेट इन्धनजस्ता तयारी इन्धनमा रूपान्तरण गर्न सुपरट्यांकर, रेल, ट्रक वा पाइपलाइनमार्फत रिफाइनरी (प्रशोधनशाला) लगिन्छ । कच्चा तेल प्रशोधनपछि गरी प्रयोग गर्न मिल्ने डिजल, पेट्रोल, मट्टीतेल, ग्यासलगायत तयार हुन्छ । पेट्रोलियम पदार्थको बाइप्रोडक्टका रूपमा ६ हजारभन्दा बढी उत्पादन पनि बजारमा आउँछन् जस्तैः प्लास्टिक, इनामेल पेन्ट, छाता, भलिबल, फुटबल ।

अमेरिकी ऊर्जा आवश्यकताको लगभग ३५% ऊर्जा पेट्रोलियम उत्पादनबाट आपूर्ति हुन्छ, त्यसमध्ये यातायात क्षेत्रले सबैभन्दा बढी उर्जा खपत गर्छ । पछिल्ला दशकमा अमेरिकी अर्थतन्त्रको आकार तीन गुणा बढेको भए पनि– सन् २०१६ मा अमेरिकामा तेलको खपत सन् २००५ को कीर्तिमान खपतभन्दा १० प्रतिशतमात्र थोरै थियो र यो परिमाण सन् १९७३–७४ मा पेट्रोलियम निर्यात गर्ने देशहरूको संगठन (ओपेक) ले लगाएको प्रतिबन्धको तुलनामा ३ प्रतिशत बढी थियो ।

कोभिड–१९ महामारीको पहिलो दुई वर्षमा अमेरिकामा तेलको माग घटेको थियो तर यो अहिले सन् २०१९ यता उच्चतम बिन्दुमा पुगेको छ । यसको एउटा कारण युक्रेनमाथि रूसको आक्रमणले अस्थिर बन्न पुगेको विश्वव्यापी बजार हो । अझै पनि पेट्रोलियम उत्पादनहरूको अमेरिकी खपत कम्तिमा आगामी सन् २०३८ सम्ममा घट्ने प्रक्षेपण गरिएको छ, किनकि इन्धन दक्षता मापदण्डहरूले स्वच्छ ऊर्जाले चल्ने सवारीसाधनलाई प्राथमिकता दिन्छ । स्वच्छ इन्धन र सवारी अर्थव्यवस्था मापदण्डको निरन्तर सुदृढीकरण तेल खपत घटाउन महत्त्वपूर्ण छ ।

कोइला एक ठोस र कार्बनयुक्त चट्टान हो, जुन मुख्यतया ४ प्रकारको हुन्छ र धेरैजसो कार्बन सामग्रीद्वारा भिन्न हुन्छः जस्तै– लिग्नाइट, सब–बिटुमिनस, बिटुमिनस र एन्थ्रासाइट । संयुक्त राज्यमा जलाइने लगभग सबै कोइला सब–बिटुमिनस वा बिटुमिनस हुन्छ । केन्टकी, पेन्सिल्भेनिया, वेस्ट भर्जिनिया र वायोमिङलगायत राज्यहरूमा प्रशस्त मात्रामा पाइन्छ, यी कोइलाका प्रकारहरू कार्बन सामग्री र उनीहरूले उत्पादन गर्न सक्ने ताप ऊर्जाको हिसाबले प्याकको बीचमा हुन्छन् । जुनसुकै प्रकारका भए तापनि, सबै कोइला फोहोर हुन्छ । वास्तवमा, कार्बन उत्सर्जनको सन्दर्भमा, कोइला हामीले जलाउन सक्ने सबैभन्दा सघन कार्बनयुक्त जीवाश्म इन्धन हो ।

कोइला दुई तरिकाबाट निकालिन्छः उत्खननमा गहिरा भूमिगत खानीहरूबाट कोइला काट्न अजंगका मेसिनरी प्रयोग गरिन्छ, जबकि सतह उत्खनन (स्ट्रिप माइनिङ पनि भनिन्छ) मा त्यस्ता विशाल मेसिन आवश्यक पर्दैन । संयुक्त राज्य अमेरिकामा उपलब्ध कोइलाको करिब दुई तिहाइ हिस्सा स्ट्रिप खानीको रहेको छ । यद्यपि दुवै खालका खानी वातावरणका लागि हानिकारक छन्, विशेषगरी पट्टी खनन अझ बढी विनाशकारी छ ।

कोइला र यसलाई जलाएर ऊर्जा उत्पादन गर्ने पावर प्लान्टहरूले अमेरिकी बिजुली उत्पादनको एक तिहाइभन्दा कम योगदान गर्छन्, जुन सन् २००८ मा आधाभन्दा बढी थियो । प्राकृतिक ग्यास, सौर्य तथा वायुजस्ता नवीकरणीय स्रोतहरू र ऊर्जा– कुशल प्रविधिसहित स्वच्छ, सस्ता विकल्पहरू आइसकेका हुँदा आर्थिक रूपमा अहिले कोइलाबाट ऊर्जा उत्पादन लगभग अनाकर्षक भएकाले कोइलाको माग सन् २०१४ देखि लगातार घटेको छ । पूर्वराष्ट्रपति डोनल्ड ट्रम्पले गरेको कोइला उद्योग पुनरुत्थान गर्ने प्रतिज्ञाका बावजुद अहिले अमेरिकामा कोइलाबाट चल्ने विद्युत्गृहहरू बन्द भइरहेका छन् । हाल, युक्रेन–रुस युद्धबीच बजारको उतार–चढावले कोइलाको खपतमा अचानक वृद्धि भएको छ, विशेष गरी प्राकृतिक ग्याससँगको तुलनामा । तर बजारका शक्तिहरूले वैकल्पिक ऊर्जा स्रोतलाई प्रवद्र्धन गर्दा कोइला खपतमा भएको वृद्धि अस्थायी हुने अपेक्षा गरिएको छ ।

प्राकृतिक ग्यास

प्रायः मिथेनबाट बनेको प्राकृतिक ग्यास सामान्यतया परम्परागत वा अपरम्परागत मानिन्छ– यो पाइने ठाउँका आधारमा । परम्परागत ग्यास छिद्रपूर्ण र पारगम्य चट्टानहरूमा अवस्थित हुन्छ वा तेल भण्डारमा मिसाइन्छ र ड्रिलिङ गरेर निकाल्न सकिन्छ । अपरम्परागत प्राकृतिक ग्यास कुनै पनि प्रकारको ग्यास हो, जुन नियमित ड्रिलिङबाट निकाल्न धेरै गाह्रो वा महँगो हुन्छ, विशेष प्रयास मेहनत चाहिन्छ, जस्तैः फ्रयाकिङ । संयुक्त राज्य अमेरिकामा फ्रयाकिङ जस्ता प्रक्रिया विकास र परिष्कारले देशलाई सन् २००९ देखि विश्वको शीर्ष ग्यास उत्पादक मुलुक बनाउन मद्दत गरेको छ । यसको सबैभन्दा ठूलो उपभोक्ता पनि अमेरिका नै हो । संयुक्त राज्य अमेरिकामा प्रचुर मात्रामा ग्यासबाट कुल ऊर्जा आवश्यकताको ३८% ऊर्जा उत्पादन गर्छ । त्यहाँ यो विद्युत् ऊर्जाको सबैभन्दा ठूलो स्रोत हो । यो अमेरिकी ऊर्जा स्रोतको अझ ठूलो हिस्सा बन्नेछ, जसले वायु र जल प्रदूषण बढाउने जोखिम बढाउँछ । 

भूमि क्षय

भूमिगत तेल, ग्यास र कोइलाको भण्डार पत्ता लगाउने, प्रशोधन गर्ने र सार्ने कामले हाम्रो परिदृश्य र इकोसिस्टममा ठूलो असर पार्छ । जीवाश्म इन्धन उद्योगले इनार, पाइपलाइन र पहुँच सडकहरूका साथै प्रशोधन, फोहोर भण्डारण र फोहोर विसर्जनका पूर्वाधारहरू तयार पार्न विशाल क्षेत्रहरू भाडामा दिने गर्छ ।

स्ट्रिप माइनिङको मामलामा, जङ्गल र पहाडसहित सम्पूर्ण भूभागहरू भूमिगत कोइला वा तेल निकाल्न स्क्र्याप गरी नष्ट गरिन्छ । उत्खनन बन्द भएपछि पनि जमिन पहिलेको जस्तो उर्वर रहँदैन । फलस्वरूप, वन्यजन्तुको वासस्थान– जुन उनीहरूको प्रजनन र बसाइसराइका लागि महत्त्वपूर्ण हुन्छ, सबै टुक्रिन्छ र नष्ट हुन्छ । जनावरहरू प्रायः अनुपयुक्त वासस्थानमा बस्न बाध्य हुन्छन् र उपयुक्त वासस्थानका लागि नयाँ ठाउँमा रहेका वन्यजन्तुसँग कडा प्रतिस्पर्धा गर्नुपर्छ । जल प्रदूषण कोइला, तेल र ग्यासको विकासले हाम्रो जलमार्ग र भूमिगत पानीलाई असंख्य खतराहरू खडा गर्छ । कोइला खानीबाट निस्कने विषाक्त पदार्थ खोलानाला, नदी र तालहरूमा पखाल्छन् र चट्टान तथा माटोको ठूलो परिमाण पानीका स्रोतका फ्याँकिन्छ । निकासी वा ढुवानीका क्रममाहुने तेल चुहावटले पिउने पानीका स्रोतलाई प्रदूषित गर्न सक्छ र ताजा पानी वा समुद्री पारिस्थितिकीय प्रणालीलाई जोखिममा पार्न सक्छ ।

फ्रयाकिङ र यसबाट निस्कने विषाक्त तरल पदार्थहरूले पिउने पानीका स्रोत पनि दूषित गरेको पाइयो । यसबीच, ड्रिलिङ, फ्रयाकिङ र उत्खननलगायतबाट निस्कने फोहोरले पानीको ठूलो मात्रा प्रदूषित गर्छ, जुन फोहोरमा गह्रौँ धातुहरू, रेडियोधर्मी पदार्थहरू र अन्य प्रदूषकहरू मिसिएका हुन्छन् । उद्योगहरूले यस्तो फोहोर खुला खाडलहरूमा वा भूमिगत इनारहरूमा थुपार्छन्, जुन बगेर, चुहिएर वा रसाएर जलमार्गमा मिसिन सक्छ । यसले क्यान्सर, स्नायुप्रणालीमा क्षति र अन्य धेरै घातक रोगहरू निम्त्याउँछ । यसबाट हुने प्रदूषणका कारण जलचर पनि लोप भएर जाने प्रबल सम्भावना रहन्छ । 

कार्बन उत्सर्जन

जीवाश्म इन्धन जलाउँदा तिनले हानिकारक वायु प्रदूषकहरू उत्सर्जन गर्छन् । वातावरणीय स्वास्थ्य परिप्रेक्ष्यमा प्रकाशित २०१७ को अध्ययनअनुसार लगभग १ करोड ७६ लाख ७० हजार अमेरिकीहरू तेल र ग्यासका कुवाहरू, यातायात र तेल प्रशोधन केन्द्रहरूबाट निस्कने विषाक्त वायु प्रदूषणको चपेटामा पर्छन् । ती विषाक्त रसायनमा बेन्जिन (बाल्यावस्थाको ल्युकेमिया र रगत विकारको कारक) र फर्मल्डिहाइड (क्यान्सर कारक) समावेश छन् । तेल र ग्यास उत्खननबाट बढ्दो गम्भीर स्वास्थ्य असरहरूका प्रत्यक्ष प्रमाणहरूका बावजुद पनि बढ्दै गएको फ्रयाकिङले यस्तो खतरनाक स्वास्थ्य प्रदूषणको मात्रा अझ धेरै बढाएको छ । कोइला खानी उत्खननबाट पर्यावरण बिगार्ने खराब र विषाक्त वायुजन्य कणहरू उत्पन्न हुन्छन् र तिनले वातावरण अस्वस्थ बनाइरहेका हुन्छन् ।

विश्व तापमान वृद्धिको कारक

हाम्रा ऊर्जा आवश्यकता पूरा गर्न जब हामी तेल, कोइला र ग्यास जलाउँछौँ वा बाल्छौँ, हामी ग्लोबल वार्मिङ पनि सँगसँगै निम्त्याउँछौँ । जीवाश्म इन्धन जलाउँदा ठूलो परिमाणमा कार्बन डाईअक्साइड उत्पादन हुन्छ । कार्बन उत्सर्जनले वायुमण्डलको तापक्रम बढाउँछ र जलवायु परिवर्तन निम्त्याउँछ ।

महासागर अम्लीकरण

तेल, कोइला वा ग्यास जलाउँदा हामीले महासागरको आधारभूत रसायनसमेत परिवर्तन गर्छौं, अर्थात् महासागरलाई अझ अम्लीय बनाउँछौँ । महासागरले मानव निर्मित कार्बन उत्सर्जनको एक चौथाइ सोस्छन् । औद्योगिक क्रान्ति र कोइला जलाउन थालेपछि महासागरहरू पहिलेभन्दा ३०% बढी अम्लीय भएका छन् । पानीमा अम्लीयपन बढ्दै जाँदा क्याल्सियम कार्बोनेटको मात्रा कम हुन्छ, यसबाट ओइस्टर, लोबस्टर अन्य अनगिन्ती सामुद्रिक जीवले आफ्ना खोल बनाउन प्रयोग गर्ने क्याल्सियमको मात्रा घट्छ । यसले ती जीव लोप हुने जोखिम बढाउनुका साथै विकास क्रमसमेत सुस्त बनाउन सक्छ र खाद्य शृंखलाहरू जोखिममा पार्न सक्छ । सामुद्रिक अम्लीकरणले तटीय समुदायलाई पनि असर गर्छ । उत्तरपश्चिमी प्रशान्त क्षेत्रमा रहेका ओइस्टर उद्योगलाई यसले लाखौँ अमेरिकी डलर घाटा र हजारौँको रोजगारी प्रभावित पारेको अनुमान छ ।

स्वच्छ ऊर्जा र भविष्य

हरियो वन, नेपालको धन त्यसै भनिएको होइन । नेपाली काठ यहाँ विविध कारणले महँगो हुनसक्छ तर वनले कार्बन तटस्थीकरण (Neutalization) गरेर मात्र पनि कार्बन क्रेडिट कमाउन सकिन्छ । नेपालमा अहिले ९९% ऊर्जा उत्पादन स्वच्छ ऊर्जा स्रोतबाट हुन्छ । सवारीसाधनमा पनि नेपालले पेट्रोलियम पदार्थलाई इलेक्ट्रिकल र हाइड्रोजन फ्युल सेलले विस्थापन गर्न सकेमा हामी पृथ्वी र पञ्च तत्त्व जोगाउनमा योगदान गर्न सक्छौँ ।

लेखक ऊर्जा अध्येता हुन् । यो आलेख २०८१ साल असारमा प्रकाशित ‘ऊर्जा खबर’ अर्धवार्षिक पत्रिकाबाट साभार गरिएको हो ।