विद्युतीय दुर्घटना, यसका कारण र बच्ने उपाय

काठमाडौँ । ऊर्जा खबरले हरेक शुक्रबार प्रकाशन गर्दै आएको ज्ञानवर्द्धक स्तम्भ ‘ऊर्जा ज्ञान’ अन्तर्गत यो साता हामीले विद्युतीय दुर्घटना, यसका कारण र बच्ने उपायबारे जानकारी प्रस्तुत गरेका छौँ । अघिल्लो साता हामीले प्रसारण लाइनमा प्रयोग हुने विद्युत् प्रसारण स्तम्भ (ट्रान्समिसन टावर) का विषयमा जानकारी प्रस्तुत गरेका थियौँ । 

१. विद्युतीय दुर्घटना भनेको के हो ? 

उत्तर : विद्युतीय दुर्घटना भनेको विद्युत् प्रवाह वा प्रयोगका क्रममा हुने अनपेक्षित घटना हो, जसले व्यक्तिलाई शारीरिक चोट पुर्‍याउनेदेखि जनधनको क्षतिसम्म हुन सक्दछ । 

२. विद्युतीय दुर्घटनाका कारण के के हुन् ?

उत्तर : विद्युतीय दुर्घटना हुनुका अनेकौँ कारण हुन सक्दछन् । यद्यपि, केही प्रमुख कारणलाई यहाँ उल्लेख गरिन्छ : 

१. पुराना तथा जिर्ण वितरण (तार) प्रणाली : विद्युत्‌का तारहरू समयसँगै पुराना, क्षतिग्रस्त वा उचित मर्मत अभावका कारण असुरक्षित वा प्रभावहीन हुँदै जान्छन् । यस्ता तार खुला हुँदा त्यसमा अन्य तार वा फलामे वा विद्युत् प्रवाह हुने धातुका सतहलाई छोएमा स्पार्क आउन सक्छ र आगलागी हुन सक्छ ।

२. विद्युतीय सर्किट तथा ट्रान्सफर्मरको ओभरलोडिङ : विद्युत् सर्किट वा ट्रान्सफर्मरमा त्यसको वहन क्षमताभन्दा बढी विद्युत् प्रवाह हुँदा अत्यधिक ताप उत्पन्न हुन्छ, जसले उपकरणमा क्षति पुर्‍याउँछ वा आगलागीको जोखिम हुन्छ ।

३. अवैध विद्युत् जडान (हुकिङ) : हुकिङ भन्नाले विद्युतीय मिटर वा कानुनी अनुमति विना प्रत्यक्ष रूपमा पावर लाइनबाट विद्युत् निकाल्नु हो । यस्तो जडान खतरनाक र गैरकानुनी हुन्छ र नेपालका धेरै शहरी बस्ती तथा अतिक्रमण क्षेत्रहरूमा सामान्य रूपमा पाइन्छ ।

४. न्यून गुणस्तरका विद्युतीय सामग्री तथा उपकरणहरूको प्रयोग : सस्तो, न्यून गुणस्तरका वा प्रमाणित नभएका विद्युतीय सामग्री प्रयोग गर्दा तारहरू सामान्य लोड सहन सक्दैनन्, जसले गर्दा ताप बढ्छ, इन्सुलेसन पग्लन्छ र सर्ट सर्किट वा आगलागी हुन्छ ।

५. प्रभावहीन ग्राउन्डिङ/अर्थिङ प्रणालीहरू : अर्थिङले प्रणालीमा खराबी हुँदा विद्युत्लाई सुरक्षित रूपमा जमिनमा बगाउने बाटो दिन्छ । अर्थिङ नभएमा उपकरणका फलामे भागहरूमा करेन्ट प्रवाहित हुन्छ, जसलाई छोएमा गम्भीर झट्का लाग्ने वा व्यक्तिको मृत्यु हुन सक्दछ ।

६. विद्युत् लाइन नजिकै अनधिकृत निर्माण कार्य : उच्च भोल्टेज लाइन नजिक घर वा भवन निर्माण गर्नु अत्यन्तै खतरनाक हुन्छ । यसले करेन्ट लाग्ने, आगलागी हुने वा विद्युत् सेवा अवरुद्ध हुने जोखिम निम्त्याउँछ ।

७. प्रसारण तथा वितरण लाइनहरूको खराब मर्मत : यस्ता लाइनहरूमा नियमित निरीक्षण, मर्मत वा प्रतिस्थापन नगर्दा दुर्घटना हुन सक्छ । स्लम क्षेत्र वा सुक्खा मौसममा फाटेका तारहरू वा खराब ट्रान्सफर्मरले आगलागी निम्त्याउन सक्छ ।

८. खुला तारहरू : यदि विद्युत् प्रावह हुने तारको सुरक्षात्मक आवरण च्यातिन्छ भने त्यो तार ‘लाइभ’ (करन्ट प्रवाहित) हुनसक्छ र यसले मान्छेलाई झट्का दिन सक्छ, आगो लाग्न सक्छ वा उपकरण क्षति हुन सक्छ ।

९. अप्रशिक्षित वा अनधिकृत इलेक्ट्रिसियनहरू : अनुभव वा प्रमाणपत्र नभएका व्यक्तिबाट विद्युतीय काम गराउँदा गम्भीर दुर्घटनाको सम्भावना हुन्छ ।

१०. विद्युतीय सुरक्षाबारे जनचेतनाको कमी : नेपाल जस्ता विकासशील देशमा धेरै व्यक्तिहरूलाई विद्युतीय प्रणालीको खतरा वा सुरक्षित प्रयोगबारे थाहा नहुन सक्छ, जसले दुर्घटना निम्त्याउँछ ।

११. विद्युतीय उपकरण वा स्वीचबोर्ड नजिक पानी चुहावट : पानी र करेन्टको मेल खतरनाक हुन्छ । यदि विद्युतीय उपकरण नजिक पानी पुग्यो भने सर्ट सर्किट भई आगलागी वा करेन्ट लाग्न सक्छ ।

१२. एक्सटेन्सन तार वा मल्टिप्लगको दुरुपयोग : मल्टिप्लग वा एक्सटेन्सन तारमा यदि अत्यधिक उपकरणहरू जोडेर विद्युत् खपत गर्नु वा गलत तरिकाले प्रयोग गरिए आगलागीको सम्भावना हुन्छ ।

१३. बिग्रिएका वा मर्मत नगरिएका घरायसी उपकरणहरू : रेफ्रिजेरेटर, हिटर, वासिङ मेसिन आदि खराब भएमा झट्का, सर्ट सर्किट वा आगलागी हुन सक्छ ।

१४. सोलार वा ब्याकअप प्रणालीको गलत जडान : ठीक तरिकाले जडान नगरिएको सोलार, इनभर्टर वा जेनेरेटर प्रणालीबाट आगलागी वा करेन्ट लाग्ने घटना हुन सक्छ ।

१५. निर्माण वा खननका क्रममा भूमिगत केबलहरू क्षति हुनु : यदि भवन निर्माण गर्ने वा त्यसका लागि जग खन्ने क्रममा भूमिगत तारमा विद्युत् प्रावाह हुन सक्ने फलामे वा धातुका औजारले छोइयो भन आगो लाग्ने करेन्ट लाग्ने वा विस्फोट हुन सक्छ ।

१६. रूखका हाँगाहरूले करेन्ट प्रावह भइरहेको (लाइभ) तार छोनु : करेन्ट प्रवाह भइरहेको लाइभ तारमा रुखका हाँगा छुने अवस्थाले आगलागी वा मानवीय दुर्घटना निम्तिन सक्छ ।

१७. विद्युत् प्राधिकरणबाट नियमित निरीक्षणको अभाव : नेपालमा समयमै निरीक्षण नगर्दा समस्याहरू देखिन्नन् र जोखिम बढ्दै जान्छ, जुन अन्ततः ठूलो दुर्घटनाको कारण बन्न सक्छ ।

१८. मीटर वा विद्युतीय बक्सहरूसँग खेलवाड : विद्युत् चोरीका लागि मिटर वा बक्सहरूसँग खेलबाड गर्नु गैरकानुनी मात्र होइन, अत्यन्तै खतरनाक काम पनि हो ।

१९. चट्याङ वा हावाहुरीका कारण सर्ट सर्किट हुनु : नेपालमा खुला प्रणालीका कारण चट्याङ वा आँधीका बेला सर्ट सर्किट भई आगलागी वा प्रणाली क्षति हुने सम्भावना अधिक हुन्छ ।

२०. खुला विद्युत् उपकरण नजिक बालबालिकाको खेलकुद : बालबालिका जिज्ञासु हुन्छन् र विद्युत्को खतराबारे अनभिज्ञ हुन्छन् । खुला तार, ट्रान्सफर्मर, पोल आदिको नजिक खेल्दा गम्भीर झट्का लाग्ने वा ज्यान जान सक्ने सम्भावना हुन्छ ।

३. विद्युतीय दुर्घटनाबाट बच्न के कस्ता उपायहरू अपनाउन सकिन्छ ?

उत्तर : विद्युतीय दुर्घटनाबाट बच्न विभिन्न उपाय अपनाउन सकिन्छ, जुन निम्न छन् : 

१. सार्वजनिक चेतना अभिवृद्धि अभियान : सञ्चार माध्यम, विद्यालय तथा समुदाय कार्यक्रममार्फत विद्युत् सुरक्षाबारे जनतालाई शिक्षित गर्नुहोस् ।

२. उपयुक्त सुरक्षात्मक उपकरणको प्रयोग : कामदारहरूले पञ्जा, हेल्मेट, इन्सुलेटेड उपकरणजस्ता व्यक्तिगत सुरक्षात्मक उपकरणको प्रयोग गर्न सुनिश्चित गर्नुहोस् ।

३. समयमै विद्युत् प्रणालीको मर्मतसम्भार : विद्युत् संरचनाको नियमित निरीक्षण र मर्मत गरी खराबी तथा विफलता हुन नदिनुहोस् ।

४. गुणस्तरीय सामग्री र उपकरणको प्रयोग : कम गुणस्तरको तार, इन्सुलेटर र फिटिङ प्रयोग नगर्नुहोस्; प्रमाणित विद्युत् सामग्री मात्र प्रयोग गर्नुहोस् ।

५. केवल तालिमप्राप्त तथा लाइसेन्स प्राप्त बिजुली प्राविधिक : अप्रशिक्षित व्यक्तिहरूलाई विद्युत् जडान तथा मर्मत कार्य गर्न नदिनुहोस् ।

६. पर्याप्त खाली स्थान र सुरक्षाको मापदण्ड : विद्युत् तार र भवन, रूख वा अन्य संरचनाबीच पर्याप्त खाली दूरी कायम गर्नुहोस् ।

७. समयमै खराबी रिपोर्टिङ र जवाफ प्रणाली : विद्युत् जोखिम सजिलै रिपोर्ट गर्न सकिने र चाँडो प्रतिक्रिया प्राप्त हुने व्यवस्था गर्नुहोस् ।

८. अर्थिङ र सर्किट सुरक्षा : उपयुक्त अर्थिङको व्यवस्था गर्नुहोस् र ओभरलोड वा सर्ट सर्किटबाट बच्न सर्किट ब्रेकर जडान गर्नुहोस् ।

९. अवैध विद्युत् जडानको प्रतिबन्ध : अवैध विद्युत् जडानहरूको निगरानी र तत्काल विच्छेदन गरी सुरक्षामा जोखिम हुन नदिनुहोस् ।

१०. सुरक्षित निर्माण अभ्यास : बिजुलीका तार नजिक निर्माण वा खन्नुअघि सम्बन्धित विद्युत् कम्पनीसँग योजना बनाउनुहोस् ।