हावाबाट कसरी विद्युत् उत्पादन हुन्छ ?

काठमाडौँ । ऊर्जा खबरले हरेक शुक्रबार प्रकाशन गर्दै आएको ‘ऊर्जा ज्ञान’ विषयक जानकारीमूलक सामग्रीमा यो साता अर्थात् आज (भदाै १८ गते) वायू ऊर्जा र यसका अंगहरूबारे जानकारी दिने प्रयास गरेका छौँ । अघिल्लो साता सौर्य ऊर्जा र यसका फाइदा-बेफाइदाबारे उल्लेख गरेका थियौँ ।

१. वायू ऊर्जा भनेको के हो ?
उत्तरः वायू ऊर्जा भनेको हामीले हावाबाट प्राप्त गर्ने शक्ति हो । हावामा भएको गति टर्वाइनको ब्लेडमा ठोक्किँदा, ब्लेडहरू घुम्छन्, तिनीहरूले विद्युत् उत्पन्न गर्छन् । यो सफा र नवीकरणीय ऊर्जा स्रोत हो किनकि हावा प्राकृतिक हो र कहिल्यै समाप्त हुँदैन । हावाको ऊर्जाले वायुलाई प्रदूषित गर्दैन, जसले गर्दा यो जीवाश्म इन्धनहरूको राम्रो विकल्प बन्छ ।

२. विन्ड टर्बाइनका अंगहरू के–के हुन् ?
उत्तरः विन्ड टर्बाइनका अंगहरु निम्न अनुसनर छन् ।

• ब्लेडः गतिमान हावा ब्लेडमा ठोक्किएपछि ब्लेड घुम्न थाल्दछ । यो ब्लेड लाई हबमा यसप्रकार जोडिदिएको हुन्छ कि आवश्यक परे यसलाई घुमाउन पनि सकिन्छ । हुरी आएको अर्थात् हावाको धेरै गतिमा रहँदा ब्लेडलाई घुमाएर र साथै जडित ब्रेक (मेकानिकल ब्रेक) लगाएर टर्बाइनलाई क्षति हुनबाट बचाउन सकिन्छ ।
• गियर बक्सः यसको सहायताले मेन साफ्टको गतिलाई जेनेरेटरलाई उपयुक्त हुने गतिमा बदलेर जेनेरेटर चलाउने काम गरिन्छ । यसको इनपूट माथि उल्लेखित मेन सिफ्ट हो भने यसको आउटपुट सेकेन्डरी साफ्ट हो जो जेनेरेटरसँग जोडिएको हुन्छ । 
• टावर/पोलः टर्वाइनलाई खडा राख्न यसको प्रयोग गरिन्छ । यसको उचाइको निर्धारण टर्बाइनको क्षमतासँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध राख्ने ब्लेडको डायमिटरको आधारमा गरिन्छ । अर्को कुरा, जति अग्लो टावर भयो उति नै हावाको बहावमा एकनासता हुन्छ । टर्बाइनको क्षमता विकाससँग टावरको उचाइ पनि बढ्दै गएको छ । संसारकै ठूलो मध्ये एउटा टर्बाइनको टावरको उचाई १४० मिटर रहेको छ ।
• जेनेरेटरः मेन साफ्ट गियर बक्ससँग र गियर बक्सको सेकेन्डरी साफ्ट जेनेरेटरसँग जोडिदिएको हुनाले साफ्ट घुम्दा विद्युत निस्कन्छ । गियर बक्सले मेन साफ्टको स्पीड (करिब २० देखि ५०० सम्मको आर.पी.एम) लाई बदलेर जेनेरेटरलाई उपयुक्त हुने स्पीड बनाउने काम गर्दछ ।
• एनोमिटरः यसले वायूको गति नाप्ने काम गर्दछ ।
• विन्ड भेनः यसले बगिरहेको हावाको दिशा पत्ता लगाउँछ र सोही अनुरूप ब्लेड जोडिएको मेन साफ्ट (रोटर साफ्ट पनि भनिन्छ) को दिशा परिवर्तन हुन्छ ।
• कन्ट्राेलरः हावाको दिशा, गति आदि सूचनाहरू कन्टोलरमा जडित कम्प्युटरमा प्राप्त हुन्छ र सोही आधारमा विन्ड टर्वाइन सुचारु रूपले सञ्चालन हुन्छ ।
• नासेलि (लबअभिभ) : यो बाहिरबाट हेर्दा निकै लामो गोलो चारकुने आकारको देखिन्छ र यसभित्र मेन साफ्ट, गियर बक्स, जेनेरेटर आदि उपकरणहरू रहन्छन् ।
• हबः टर्वाइनको अग्रभाग जसमा ब्लेटहरू जोडिएको हुन्छ ।

बहु वैकल्पिक प्रश्नउत्तर

१. वायु शक्ति केमा निर्भर रहन्छ ?
    (क) वायुको गति
    (ख) वायुको घनत्व
    (ग) उचाइ
    (घ) क र ख दुवै
उत्तरः क र ख दुवै

२. विन्ड भेनले के पत्ता लगाउने काम गर्दछ ?
    (क) वायुको दिशा
    (ख) वायुको गति
    (ग) वायुको आद्रता 
    (घ) वायुको दबाब
उत्तरः वायुको दिशा

३. विन्ड टर्वाइनको गति कसरी नियन्त्रण गरिन्छ ?
    (क) ब्लेडलाई घुमाएर 
    (ख) मेकानिकल ब्रेक प्रयोग गरेर
    (ग) क र ख दुवै प्रयोग गरेर
    (घ) यसमा उल्लेखित कुनै पनि हैन
उत्तरः क र ख दुवै प्रयोग गरेर

४. नेपालमा सबैभन्दा पहिले कुन ठाउँमा विन्ड टर्वाइन जडान गरिएको थियो ?
    (क) पोखरा 
    (ख) बागलुङ 
    (ग) कागबेनी (मुस्ताङ) 
    (घ) फाप्लु (सोलु)
उत्तरः कागबेनी (मुस्ताङ)

५. Betz's Cocefficient को मान कति हो ?
    (क) २२/७
    (ख) २०/२६
    (ग) १५/२७
    (घ) १६/२७
उत्तरः १६/२७

६. विन्ड टर्वाइनले सैद्धान्तिक रूपमा हावामा रहेको काइनेटिक शक्तिको कतिसम्म उत्पादन गर्न सक्दछ ?
    (क) ०.५०%
    (ख) ०.४०%
    (ग) ०.९०%
    (घ) ०.५९%
उत्तरः ०.५९%

७. विन्ड टर्वाइनले उत्पादन गर्ने पावर के–केमा निर्भर रहन्छ ?
    (क) हावाको गति
    (ख) हावाको घनत्व
    (ग) हावाको तापक्रम
    (घ) माथि उल्लेखित सबै
उत्तरः माथि उल्लेखित सबै