चुम्बक, यसका प्रकार र विशेषता

काठमाडौँ । ऊर्जा खबरले हरेक शुक्रबार प्रकाशन गर्दै आएको ज्ञानवर्द्धक स्तम्भ ‘ऊर्जा ज्ञान’ अन्तर्गत यो साता हामीले चुम्बक, यसका प्रकार र विशेषता तथा बहुवैकल्पिक प्रश्नोत्तर प्रस्तुत गरेका छौँ । अघिल्लो साता विद्युत् चुहावट, यसका प्रकार र नियन्त्रणका उपायबारे जानकारी प्रस्तुत गरेका थियौँ ।

१. चुम्बक भनेको के हो ?

उत्तर : चुम्बकलाई चलनचल्तीको भाषामा म्याग्नेट पनि भन्ने गरिन्छ । चुम्बक एक वस्तु वा पदार्थ हो, जसले चुम्बकीय क्षेत्र उत्पन्न गर्छ । यसले फलाम, निकेल, र कोबाल्ट जस्ता केही धातुहरूलाई आकर्षित वा विकर्षित गर्न सक्छ । यसका दुईवटा ध्रुव हुन्छन् : एउटा उत्तरी ध्रुव र अर्को दक्षिणी ध्रुव । 

२. चुम्बकका विशेषता के के हुन् ? 
उत्तर : चुम्बकका विशेषता निम्नानुसार छन् : 

• दुईवटा ध्रुव : चुम्बकको दुईवटा ध्रुवहरू हुन्छन् – एउटा उत्तरी ध्रुव र अर्को दक्षिणी ध्रुव । एउटा चुम्बकलाई जति सुकै ठूलो वा साना टुक्राहरू गरे पनि ती प्रत्येक टेक्राहरूमा उत्तरी र दक्षिणी ध्रुव हुन्छन् ।
• चुम्बकीय पदार्थहरूको आकर्षण : चुम्बकले चुम्बकीय पदार्थ अर्थात् फेरोम्याग्नेटिक मेटेरियललाई मात्र आकर्षित गर्दछ । चुम्बकीय पदार्थ भनेको त्यो पदार्थ हो, जसबाट चुम्बक बनाउन सकिन्छ ।
• आकर्षण र विकर्षण : चुम्बकको विपरीत पोल एक–आपसमा आकर्षित हुन्छ भने सजातीय पोल टाढा भाग्दछ अर्थात् एउटा चुम्बकको उत्तरी ध्रुवले अर्को चुम्बकको दक्षिणी ध्रुवलाई तान्दछ भने सो चुम्बकको उत्तरी ध्रुवले अर्को चुम्बकको उत्तरी ध्रुवलाई धकेल्दछ ।
• चुम्बकीय बल रेखा : प्रत्येक चुम्बकको उत्तरी ध्रुवबाट चुम्बकीय बल रेखाहरू निस्किई सो चुम्बकको दक्षिणी ध्रुवतर्फ लाग्दछन् । यी बल रेखाहरू समानान्तर हुन्छन् र एकले अर्कालाई काट्दैनन् ।
• चुम्बकीय बल : चुम्बकीय पोल नजिक सबभन्दा बढी चुम्बकीय बल हुन्छ भने जति टाढा हुँदै गयो भने यो बल पनि क्षीण हुँदै जान्छ ।
• दिशा : चुम्बकलाई धागो वा यस्तै केहीले झुन्ड्याउँदा जहिले पनि उत्तर दक्षिण दिशामै गएर स्थिर हुन्छ ।

३. चुम्बक कति प्रकारका हुन्छन् ?

उत्तर : साधारणतया चुम्बक ३ प्रकारका हुन्छन् । ती निम्नानुसार छन् :

• स्थायी चुम्बक : यस प्रकारको चुम्बकको चुम्बकीय बल प्रायः स्थिर रहन्छ अर्थात् धेरै समयसम्म यसको बलमा खासै कमी आउँदैन । फ्रिजको ढोकाको चारैतर्फ राखिएको चुम्बक स्थायी चुम्बकको एउटा उदाहरण हो । यो चुम्बकको कारणले गर्दा नै ढोका यसको फ्रिजसँग टास्सिएर रहन्छ ।
• अस्थायी चुम्बक : यस्तो चुम्बकको बल क्षणिक हुन्छ । उदाहरणको लागि एउटा फलामको किला वा स्क्रूलाई लिन सकिन्छ । यसलाई कुनै स्थायी चुम्बकसँग छुवाइयो भने यसमा पनि चुम्बकीय बल आउँछ तर यो केही समयको लागि मात्र हुन्छ ।
• विद्युत् चुम्बक : एउटा फलामे छडको चारैतिर इन्सुलेटेड तार बेरेर त्यसबाट करेन्ट प्रवाह गर्दा फलाम चुम्बकमा परिणत हुन्छ र यस प्रकार बनेको चुम्बकलाई विद्युत् चुम्बक भन्ने गरिन्छ । यो फलाममा आउने चुम्बकीय बल दुईवटा कुराहरूमा निर्भर रहन्छ : एउटा करेन्टको मात्रा र अर्को तारको फन्को संख्या ।  

बहु–वैकल्पिक प्रश्नहरू

१. प्राकृतिक रूपमा पाइने चुम्बकीय पदार्थलाई के भनिन्छ ?

(क) लोडस्टोन
(ख) निकेल
(ग) कपर
(घ) कोबाल्ट

उत्तर : लोडस्टोन

२. उत्तर–दक्षिण दिशा देखाउने उपकरणलाई के भनिन्छ ?

(क) फ्लक्स मिटर
(ख) ग्याल्भानोमिटर
(ग) कम्पास
(घ) गौस मिटर

उत्तर : कम्पास

३. निम्न पदार्थमध्ये लौह चुम्बकीय पदार्थ कुन हो ?

(क) निकेल
(ख) तामा
(ग) जस्ता
(घ) सिल्भर

उत्तर : निकेल

४. स्थायी चुम्बक निम्न मध्ये कुन उपकरणमा प्रयोग गरिँदैन ?

(क) लाउड स्पिकर
(ख) ट्रान्सर्फमर
(ग) इनर्जी मिटर
(घ) वाट मिटर

उत्तर : ट्रान्सफर्मर

५. कुनै सामानलाई धुलो र पानीबाट जोगाउन प्लास्टिकले छोपेजस्तै म्याग्नेटिक फ्लक्सबाट जोगाउन केले छोप्नुपर्छ ?

(क) आल्मुनियम
(ख) तामा
(ग) फलाम
(घ) पित्तल

उत्तर : फलाम

६. म्याग्नेटिक फ्लक्स डेन्सिटीको इकाई कुन हो ?

(क) टेस्ला
(ख) वेबर
(ग) केल्भिन
(घ) केन्डला

उत्तर : टेस्ला

७. विद्युत् चुम्बकको बललाई निम्न मध्ये कुन उपाय अपनाएर बढाउन सकिन्छ ? 

(क) टर्न संख्या बढाएर
(ख) करेन्ट लगाएर
(ग) (क) र (ख) दुवै
(घ) टर्न संख्या घटाएर

उत्तर : (क) र (ख) दुवै